بابک موحدی - مروری بر نظام رسانه ای برخی کشورهای جهان از کشورهای توسعه یافته، کمتر توسعه یافته و کشورهای جهان سوم از این پس قسمتی از ستون ویژه "سایت خبرنگاران ایران" را تشکیل می دهد. هدف از نگارش این مقالات در این بخش آشنایی بیشتر خبرنگاران ایرانی با نظام رسانه ای برخی از کشورهای دنیاست.

این مقالات با هدف ارتقا سطح آگاهی روزنامه نگاران با نظام رسانه ای کشورهای دیگر و بهره گیری از تجربه های متفاوت آنان و انعکاس وضعیت روزنامه نگاری در دیگر نقاط دنیا منتشر می شود. یک روزنامه نگار زمانی می تواند دید وسیعی داشته باشد که نگاه همه جانبه ای به حرفه اش داشته باشد. از این بعد دانستن تجربه روزنامه نگاری در کشورهای موفق به اندازه دانستن وضعیت رسانه ها در کشورهایی که وضعیت چندان مناسبی ندارند مفید خواهد بود. اینکه در سایر کشورهای دنیا روزنامه نگاران چگونه زندگی می کنند ؟ چه قوانینی بر نظام رسانه ای این کشورها حاکم است و مردم از چه نوع نشریات و رسانه هایی استقبال می کنند؟ در نوشتن این مقالات تلاش شده تا از مشاهدات روزنامه نگاران و استادان روزنامه نگاری که از نزدیک از این کشورها و مطبوعات شان بازدید کرده اند استفاده شود. خواندن سفرنامه های روزنامه نگاران دیگر در این باره بسیار مفید خواهد بود و مشاهدات و تجربیات دسته اول را به علاقه مندان این موضوع نیز منتقل می کند در اولین بخش از این مجموعه گزارشها مروی بر نظام رسانه ای ژاپن خواهیم داشت:

روزنامه نگاری در ژاپن

سابقه انتشارروزنامه (شیمبون، روزنامه به زبان ژاپنی) به سال 1862 بر می گردد، در این سال اولین روزنامه ژاپن تحت نظارت حکومت فئودالها منتشر شد، اما انتشار نشریات در ژاپن به طور جدی به سال 1868 برمی گردد. در این سال در شهرهای توکیو،اوزاکا ،کیوتو، ناکازاکی چاپ نشریات آغاز شد اما با شروع امپراتوری میجی انتشار روزنامه به طور گسترده تر دیده شد. پس از مدت کوتاهی، روزنامه های جدید پدید آمده و انتشار اخبار و مطالبی را برای عموم مردم آغاز کردند. مهمترین این روزنامه ها دو روزنامه معروفند که اولی یومیوری شیمبون در سال 1874 در توکیو و دومی آساهی شیمبون در سال 1879 در اوزاکا شروع به کار کردند. در سال 1975 نیز اولین قانون مطبوعات در ژاپن با رویکردی سهل انگارانه تصویب شد.

شمارگان بسیار بالای روزنامه ها در ژاپن و به ویژه فروش اشتراکی 95 و 99 درصدی آنها حاکی از آن است که روزنامه نگاران و روزنامه ها مورد اعتماد مردم هستند. در ژاپن آزادی بیان و مطبوعات وجود دارد و نشریات، روزنامه نگاران و به ویژه نهادهای مدنی از آن حراست می کنند. جامعه ژاپنی نیز به این حرفه نگاهی تخصصی دارد و روزنامه نگاران معتقدند که آزادی بیان و مسوولیت اجتماعی و حفظ موازین اخلاقی و قانونی توسط روزنامه نگاران دو روی یک سکه اند. آنها معتقدند مردم به روزنامه ها اعتماد دارند، چون روزنامه ها اطلاع رسانی می کنند و کذب نمی نویسند، اخبار نادرست منتشر نمی کنند و در انتشار مطالب آزاد هستند. آموزش روزنامه نگاری در ژاپن عموما مبتنی بر تجربه است وبنا به گفته روزنامه نگاران ژاپنی دانشکده و آموزشگاه های خاص آموزش روزنامه نگاری در این کشور وجود ندارد و تنها همان روزنامه ها هستند که آموزش دهنده اصلی محسوب می شوند. افراد علاقه مند که از رشته های مختلف به این حرفه روی می آورند در تحریریه آموزش می بینند و روزنامه نگاران جوان در کنار روزنامه نگاران قدیمی و مجرب روزنامه نگار می شوند. آنها بعد از اینکه چند سال در تحریریه روزنامه ای کار می کنند آن وقت به عنوان خبرنگار به جاهای مختلف اعزام می شوند. این مساله باعث شده«سنت روزنامه نگاری» در تحریریه نشریات و رسانه های ژاپن شکل بگیرد و خبرنگاران تازه وارد در کنار با سابقه ها و مجربها فعالیت کنند و روزنامه نگار شوند.

روزنامه های این کشور هر ساله از طریق یک آزمون سراسری نیروهای مورد نیاز خود را جذب می کنند برای شرکت در این آزمون محدودیت رشته تحصیلی برای داوطلبان وجود ندارد و همه فارغ التحصیلان دانشگاه ها می توانند شانس خود را برای شرکت در آزمون روزنامه نگاری امتحان کنند.

بعد از آن پذیرفته شدگان تا پنج سال اول حق کار کردن در دفتر مرکزی روزنامه را ندارند. مثلا روزنامه یومیوری که مرکز آن در توکیو قرار دارد کار آموزانش را در این پنج سال به یکی از شعبه های همین روزنامه در شهرهای دیگر می فرستد و پس از آن خبرنگاران به دفتر مرکزی می آیند. این روزنامه نگاران بعد از حداقل ده سال کار در دفتر توکیو امکان اعزام شدن به نمایندگی های این روزنامه در کشورهای خارجی را می یابند و پس از سالها کاردر این دفاتر سپس شانس ارتقا یافتن به مقام سردبیری و معاونت را پیدا می کنند.

بسیاری از رسانه های ژاپن با وجود پیشرفتهای خیره کننده شان به هر دلیلی نخواسته اند یا نتوانسته اند بر سرعت انتشارخبربیافزایند آنها معتقدند صحت خبر مهم تر از سرعت انتشار آن است. روزنامه نگاران این کشور معتقدند صحت اخبار، اعتماد مردم را به رسانه افزایش می دهد و در درازمدت رسانه ای که اعتماد مردم را کسب کند می تواند تاثیر گذار باشد .همچنین رشد رسانه های ژاپن محصول خصوصی سازی است، خصوصی سازی است که سبب رقابت جدی و سالم بین رسانه های دیداری ، مطبوعاتی و خبری شده است و در دراز مدت سطح کیفی آنها را ارتقا داده است، خصوصی سازی سبب شده نشریات استراتژی فروش داشته باشند و به طور مرتب از مخاطبان نظر سنجی کنند و تغییر و تحولات جامعه را رصد کنند تا از رقیب جا نمانند. بنابراین سرمایه گذاری در بخش توزیع در کنار سرمایه گذاری در جذب آگهی و سرمایه گذاری در تولید محتوا قرار دارد.خصوصی سازی سبب شده تا هر واحد توزیع ، نیمی از نیروی خود را صرف شناسایی مشترکان جدید بکند.

براساس تحقیقاتی که توسط یکی از همین روزنامه های معروف ژاپنی، بیش از 90 در صد از شهروندان این کشور اعلام کرده اند ، وجود روزنامه ها در این کشور یک ضرورت تلقی می شود. همچنین 87 درصد از آنان اظهار می کنند که اطمینان و اعتماد زیادی به اخبار و گزارشها و تفسیر ها ی روزنامه ها دارند. بر اساس یافته های این تحقیق، 73 درصد از پاسخگویان احساس می کنند که روزنامه ها بیشتر از سایر رسانه ها ، به موضوعات حمایت از حقوق بشر، آزادی، رفاه اجتماعی و .. افراد می پردازند و توجه بیشتری به آنها معطوف می کنند و فقط 46 درصد از آنان معتقدند که کانالهای تلویزیونی و شبکه های ماهواره ای ژاپن در اخبار و گزارش های خود، از حقوق اجتماعی مردم دفاع می کنند.

سرزمین روزنامه ها بدون کیوسک روزنامه فروشی

«بسیاری ژاپن را سرزمین روزنامه ها می نامند، سرزمینی که هر روز در آن بیش از هفتاد میلیون روزنامه برای جمعیت 130 میلیونی اش منتشر می شود اما تقریبا هیچ وقت در خیابان هایش کیوسک روزنامه فروشی نمی بینی.»

ژیلا بنی یعقوب، روزنامه نگار ایرانی سفرنامه اش به ژاپن را با این جملات آغاز می کند او این سفرنامه را چند سال قبل و بعد از بازگشت از این کشور و بازدید از روزنامه هایش نوشت و در یکی از روزنامه های آن زمان منتشر کرد.

او در این سفرنامه همچنین نوشته در ژاپن از هر دو نفر یک نفر روزنامه می خواند .اما با این همه برای این روزنامه نگاردر بازدید از این کشور این سوال پیش می آید که با این تیراژ بالای روزنامه چرا در این کشور کیوسک روزنامه فروشی دیده نمی شود.

یکی از نویسندگان روزنامه یومیوری، یکی از روزنامه های پر تیراژاین کشور در پاسخ به این سوال او برایش توضیح می دهد: «99 درصد از روزنامه های ژاپن هر روز به آدرس خانه های مردم ارسال می شود. مشترکان روزنامه هر روز صبح و یا عصر روزنامه های خود را جلوی در خانه هایشان از دست ماموران توزیع دریافت می کنند، یک درصد باقیمانده روزنامه ها هم در ایستگاه های قطار، مترو و بعضی از سوپر مارکت ها به فروش می رسد.»

شعبانعلی بهرام پور، استاد روزنامه نگاری نیز در سفرنامه خوداز کشور ژاپن و آشنایی با نظام رسانه ای آن بر همین نکته تاکید می کند او درباره روزنامه پرتیراژ یومیوری هم می نویسد: «این روزنامه بیش از ده میلیون در روز تیراژدارد و از آنجا که بسیار ارزان است در کیوسک ها فروخته نمی شود 95 درصد از شمارگان آن از طریق اشتراک به فروش می رسد .سایر روزنامه ها هم در این کشور چنین وضعی دارند.»

شاید به همین دلیل است که در سرزمین روزنامه ها با تیراژم یلیونی کمتر کیوسک روزنامه فروشی دیده می شود چرا که بیشتر مردم روزنامه را در خانه هایشان دریافت می کنند.

پر تیراژترین روزنامه های جهان در ژاپن

در سال گذشته میلادی باز هم روزنامه ژاپنی یومیوری شیمبون پر تیراژترین روزنامه جهان شناخته شد این روزنامه‌ در توکیو، اوزاکا، فوکویوما و دیگر شهرهای عمده و مهم ژاپن منتشر می‌شود. این روزنامه در سال ۱۸۷۴ بنیان نهاده شد و در حال حاضر با تیراژ حدود ۱۰ تا ۱۵ میلیون نسخه در روز بسته به رویدادهای مهم روزپرتیراژترین روزنامه جهان است. این روزنامه در دو نوبت صبح و عصر چاپ می‌شود. روزنامه ویرایش‌های محلی متعددی دارد.

شركت یومیوری همچنین روزنامه‌ی دیلی یومیوری كه بزرگترین روزنامه‌ی انگلیسی زبان ژاپن است را چاپ می‌كند. همچنین به عنوان مكمل دیلی یومیوری، یومیوری هفتگی نیز به زبان انگلیسی نشر می‌یابد. شركت یومیوری علاوه بر این روزنامه‌ها و هفته نامه، روزنامه‌ی هوشی شیمبون با موضوع ورزشی و هفته نامه‌ها، ماهنامه‌ها و كتب مختلفی نیز منتشر می‌كند یومیوری شیمبون یكی از قدیمی‌ترین روزنامه‌های ژاپن و در حقیقت روزنامه‌ی ملی ژاپن است.

یومیوری شیمبون به زبان ژاپنی معنی روزنامه فروشی از طریق خواندن را می‌دهد و دلیل نامگذاری آن این است كه یومیوری شیمبون در حقیقت ادامه‌ی حیات جارچیان خبری بود كه در عصر توكوگاوا (1603 تا 1867) ورق‌های چاپ شده‌ی دستی خبر را به ازای دریافت وجه با صدای بلند برای مردم می‌خواندند. یومیوری شیمبون از همان ابتدا با پشتوانه‌ی دولتی آغاز به كار كرد و به همین دلیل نیز همچنان پیرو نظرات دولت و حامی آن است.

آساهی شیمبون ،ماینی چی شیمبون، نیهون کیزای شیمبون، چونیچی شیمبون، بعد از این روزنامه به ترتیب پر تیراژترین روزنامه های این کشور و حتی جهان شناخته می شوند و تنها بعد از این روزنامه ها دیگر روزنامه های دنیا از نظر تعدا شمارگان طبقه بندی می شوند.

ژیلا بنی یعقوب که در سفرش به ژاپن توانسته بود از روزنامه یومیوری دیدار کند درباره این روزنامه می نویسد: «وقتی وارد تحریریه بزرگ روزنامه یومیوری شدم اول از همه چشمم به هفت ساعت دیواری خورد که بر دیوار روبه رویی نصب شده بود. هفت ساعت دیواری که هفت زمان مختلف را نشان می داد .هر کدام از این ساعتهای دیواری زمان را در یکی از کشورهای مهم دنیا نشان می داد که البته در آن روزها مهمترینش برای ژاپنی ها ساعتی بود که زمان عراق را نشان می داد.» چرا که آن روزها جنگ آمریکا و متحدانش علیه عراق به حساس ترین روزهایش رسیده بود.

ساعتها در این روزنامه همچنین به وقت، نیویورک، لس انجلس، بانکوک، لندن، ریو دو ژانیرو و توکیو تنظیم شده بود.

یکی از روزنامه نگاران ژاپنی برای این روزنامه نگار ایرانی درباره روزنامه اش این گونه توضیح می دهد: «یومیوری مهممترین وظیفه خود را انتشار اخباربا سرعت و دقت بسیار بالا می داند. فعالیتهای این روزنامه بر سه اصل مهم حمایت از اقتصاد بازار، دفاع از دمکراسی پارلمانی و زیر نظر داشتن پایه های حقوق بشر استوار شده است.»

همچنین طبق نوشته این روزنامه نگار، یومیوری از اوایل 2002 مرکزی برای آموزش های عمومی روزنامه نگاری به کودکان و نوجوانان راه اندازی کرده است. این مرکز پنج روز در هفته دانش آموزان دوره ابتدایی و راهنمایی را آمورش می دهد. کودکان در تورهای یک روزه به یومیوری در یک دوره فشرده آموزشی با عنوان "تجربه های روزنامه نگاری "شرکت کرده و با مفاهیم مهم این حرفه آشنا می شوند.

این روزنامه نگار در سفرنامه اش نوشته است که تعداد اعضای تحریریه این روزنامه 1200 نفر بوده است. رقمی که موجب تعجب او شده بود چرا که این رقم در مقایسه با تعداد اعضای هیات تحریریه حتی در پر تیراژترین روزنامه ایران باز هم عددی تعجب آور برای روزنامه نگاران ایرانی است. مثلا روزنامه همشهری تحریریه ای با 150 عضو دارد. حتی راهنمایان او برایش توضیح داده بودند که این تعداد فقط اعضای هیات تحریریه این روزنامه در توکیو را تشکیل می دهند و تعداد خبرنگاران و نویسندگان این روزنامه در سراسر ژاپن حدود 3000 نفر است.

این روزنامه هیات تحریریه عریض و طویلی با سرویس های مختلف دارد مرکز هوایی یکی از بخش های تحریریه این روزنامه است که ژیلا بنی یعقوب در سفرنامه اش به این کشور درباره آ ن نوشته است: «بخش هوایی این روزنامه زیر نظر مدیریت تحریریه اداره می شود و شامل هفت هواپیماست. این هواپیماها در فرودگاه های ژاپن نگهداری می شوند و برای پرواز نیز از همین فرودگاه ها استفاده .می کنند هواپیماهای یومیوری در هر سال حدود 1300 پرواز را برای تعقیب و پی گیری اخبار انجام می دهند. این روزنامه نگار همچنین از 22 بخش مجزای دیگر در تحریریه این روزنامه یاد کرده است. که از این میان به جز بخش هوایی می توان به سرویس های گروه اخبار شهری، گروه سبک زندگی، گروه اخبار پزشکی، گروه نظرسنجی و ...اشاره کرد. گروه نظر سنجی در این روزنامه نه فقط به سنجش نظرات خوانندگان درباره روزنامه می پردازد که در دوره های مختلف زمانی درباره مسائل گوناگون جامعه به طور گسترده از مردم نظر سنجی می کند تا شناخت دقیقی از افکار عمومی به دست بیاورد.

روزنامه نگاری در ژاپن کاری مردانه است

با این همه ژیلا بنی یعقوب در سفرنامه اش می نویسد که تعداد روزنامه نگاران زن در ژاپن خیلی اندک است و روزنامه یومیوری هم از این قاعده مستثنی نیست و کمتر از ده درصد خبرنگاران و نویسندگانش زن هستند. به گفته مسوول روابط عمومی یومیوری زنان روزنامه نگار در ژاپن به خاطر گرفتاری های مربوط به خانه داری و بچه داری نسبت به مردان روزنامه نگار کمتر فعالند این زنان تقریبا هیچ گاه برای تهیه گزارش های مخاطره آمیز داوطلب نمی شوند.

البته مسوولان این روزنامه تاکید می کنند که سردبیران هم چندان تمایلی برای اعزام خبرنگاران زن برای تهیه گزرش های پر مخاطره ندارند و ملاحظه آنها را می کنند چون آنها وظایف خانوادگی دارند! هر چند این توضیح ها این روزنامه نگار ایرانی را قانع نکرده و او در سفرنامه اش می نویسد: «واقعا نفهمیدم این توضیح ها چقدر مبتنی بر واقعیت است آیا آنها واقعا ملاحظه همکاران زن را می کنند و یا اصلا اعتقادی به توانایی های زنان ندارند.» او تصور می کند که تصور دوم درباره جامعه مرد سالار ژاپن شاید درست تر باشد.

در ژاپن در برابر هرده خبرنگار مرد فقط دو خبرنگار زن وجود دارد که همین تعداد اندک هم کمتر از روزنامه خارج می شوند. اغلب روزنامه نگاران زن در این کشور روزنامه نگاران نشسته هستند. این روزنامه نگار در سفرش به ژاپن توانست از دیگر روزنامه پر تیراژاین کشور به نام ماینی چی نیز دیدار کند. ماینی چی 2000 نویسنده و خبرنگاردارد که یا در شیفت صبح کار می کنند و یا در شیفت عصر. در آمد اصلی این روزنامه نیز مانند سایر روزنامه های ژاپنی از محل آگهی ها و تبلیغات بازرگانی است و نه از محل تک فروشی روزنامه.

قانون مطبوعات ژاپن

شعبانعلی بهرامپور در سفرنامه اش به ژاپن درباره قانون مطبوعات این کشور می نویسد: «در حال حاضر در ژاپن هیچ گونه قوانین ویژه ای برای انتشار روزنامه ها به عنوان قانون مطبوعات وجود ندارد و ماده 21 قانون اساسی ژاپن که شامل چند بند است، ملاکش انتشار مطبوعات است. تنها مورد محدود کننده مطبوعات در ژاپن اتهامات نادرست و درج اخبار کذب است که طبق قانون، رسیدگی و مجازات در بر دارد.» مطابق این قانون هیچ گونه قوانین خاصی برای انتشار روزنامه و نشریه توسط فرد یا گروه یا شخص حقوقی وجود ندارد و هر کس می تواند آزادانه روزنامه چاپ کند. مطابق این بند از قانون اساسی آزادی بیان شامل اجتماع کردن ، تاسیس انجمن و انتشار مطبوعات و .. آزاد است و دولت نیز آن را تضمین می کند. مطابق بند دوم همین قانون کنترل بر نشریات و رسانه ها بر عهده اصناف مربوطه است. انجمن مطبوعات روزنامه نگاران ژاپنی، نهاد مدنی است که در ژاپن بر تولید، توزیع، محتوا و انتشار نشریات نظارت می کند. ژاپنی ها علاقه مندی عجیبی به روزنامه خواندن دارند و روزنامه ها در این کشور بسیار ارزان هستند روزنامه ها از طریق جذب آگهی خود را اداره می کنند. اما با این همه در علاقه مندی مردم این کشور نمی توان سیستم توزیع خیلی خوب روزنامه در ژاپن را نادیده گرفت چرا که روزنامه به آدرس مردم ارسال می شود . همچنین انتشار روزنامه مناسب برای هر گروه سنی از دیگر ویژگی های سیستم روزنامه نگاری این کشور است مثلا در این کشور روزنامه هایی مخصوص دانش آموزان دبستانی، راهنمایی و دبیرستانی منتشر می شود. بنابراین کودکان ژاپنی با روزنامه بزرگ می شوند. بچه های ژاپنی هر روز هم در محل زندگی شان روزنامه می بینند و هم در محل تحصیل شان چرا که معلم های ژاپنی معمولا هر روز مطالب جالب روزنامه ها را جدا می کنند و برای دانش آموزان می خوانند.

برخی منابع:

-روزنامه یاس نو، ستون سفر به سرزمین روزنامه ها، نوشته ژیلا بنی یعقوب، شماره های 14 تا 36

- فصلنامه رسانه، شماره 65، بهار 85، سفرهای مطبوعاتی، رسانه ها و نظام رسانه ای ژاپن، شعبانعلی بهرام پور، 130 تا 150

- فصلنامه رسانه، شماره 65 رسانه های ژاپن نگاه از درون، پرویز اسماعیلی 151 تا 158

- در نوشتن مطلب زیر به جز سفرنامه هایی که در مطلب به آنها اشاره شده همچنین از تجربیات نویسنده مطلب و تعدادی از مطالب موجود در سایتهای ایرانی نیز استفاده شده است.

منبع: وب‌سایت خبرنگاران ایران
بابک موحدی