سعید اركان‌زاده‌یزدی - معاون اول رییس‌جمهور، در دومین روز اردیبهشت، فصل پنجم آیین‌نامه اجرایی قانون مطبوعات را برای اجرا ابلاغ كرد. عنوان این فصل «مقررات مربوط به خبرگزاری‌ها» است و در ماده 38 آن، یك جمله آمده است كه باعث مجادلات بسیاری شده است: «درج منابع اخبار در خبرگزاری‌ها الزامی است.» در نظر اول، جمله‌ای موافق اخلاق حرفه‌ای روزنامه‌نگاری است اما از زاویه حرفه‌ای دیگری، كاملا مخالف سنت روزنامه‌نگاری حرفه‌ای است.

منبع خبری، تمام اشخاص یا موارد حاوی اطلاعات مفید برای تولید محتوای روزنامه‌هاست. این منابع خبری یا خود نوعی رسانه‌اند یا اینكه در تولید خبر، گزارش، مقاله، تصویر و مصاحبه، به طور مستقیم از آنها استفاده می‌شود. در هر حال، چه اطلاعات مطلبی كه در یك روزنامه چاپ شده بدون واسطه از یك منبع به دست آمده باشد، چه این اطلاعات از یك رسانه دیگر برداشته شده باشد، روزنامه‌ای كه این مطالب را در هر قالبی چاپ می‌كند، باید منبع اطلاعات را ذكر كند. از جهت حقوقی، مسوولیت خبر با منبع آن است و البته نافی مسوولیت اجتماعی رسانه نشردهنده آن نیست.

می‌توان قطاری از اسناد حرفه‌ای و اخلاقی ردیف كرد كه بر ذكر منبع خبری تاكید موكد كرده‌اند؛ از منشور مونیخ مصوب نوامبر سال 1971، 10 اصل بین‌المللی اخلاق حرفه‌ای روزنامه‌نگاری، اجلاس پاریس مصوب 1983، میثاق‌نامه اخلاقی انجمن روزنامه‌نگاران حرفه‌ای آمریكا مصوب 1996، مقررات اخلاق حرفه‌ای اتحادیه ملی روزنامه‌نگاران انگلستان مصوب 1936 تا كتابچه راهنمای روزنامه‌نگاری رویترز، آیین‌نامه تحریریه روزنامه گاردین و حتی پیش‌نویس میثاق اصول اخلاقی حرفه روزنامه‌نگاری وزارت ارشاد در 1383 شمسی، بر ذكر منبع و دقیق‌‌نویسی منابع اطلاعات تاكید كرده‌اند. با این حال، در اغلب كتاب‌های آموزش روزنامه‌نگاری و آیین‌نامه‌های اخلاق حرفه‌ای، منظور از منبع خبر، نه مطالب رسانه دیگر به عنوان منابع دست دوم روزنامه، بلكه منابعی مثل شخصیت‌ها یا آمار، یعنی منابع دست اول اخبار است. آیین‌نامه‌های اخلاقی می‌گویند كه اگر منبع قابل ارایه است، تا جایی كه می‌توان، باید آن را روشن معرفی كرد. اما نكته مهمی كه مصوبه هیات‌دولت به آن توجه نداشته این است كه اگر بنا بر شرایط حرفه‌ای منابع خبری نمی‌خواهند شناخته شوند، تا جایی كه ممكن است باید از معرفی آنها پرهیز كرد. ادبیات حرفه‌ای، این مساله را اصل گمنام بودن (Anonymity) نامیده‌اند كه به همان اندازه اصل ممنوعیت سرقت ادبی و دقیق‌‌نویسی منابع بااهمیت است. حتی می‌شود گفت كه آیین‌نامه‌های اخلاق حرفه‌ای و كتاب‌های آموزشی روزنامه‌نگاری، بیش از اینكه بر ذكر منابع قابل نقل‌-‌امری بدیهی برای رعایت اخلاق حرفه‌ای‌- تكیه كنند، بر مقاومت در برابر افشای منابع اطلاعاتی كه نمی‌خواهند نامی از آنها به میان بیاید، تاكید دارند. دیوید رندال كه سال‌ها در انگلستان روزنامه‌نگار و دبیر روزنامه‌های مهم انگلیسی بوده، در كتاب «روزنامه‌نگاری حرفه‌ای» (ترجمه قاضی‌زاده، انتشارات روزنامه ایران، 1382) در شرح اصول اخلاقی روزنامه‌نگاری می‌نویسد: «روزنامه‌نگار منبع اطلاعاتش را فاش نمی‌كند.» جفری هریس و همكارش در كتاب «روزنامه‌نگاری كاربردی» (ترجمه روغنی‌ها، انتشارات روزنامه ایران، 1381) می‌نویسد: «نام منابع محرمانه نباید هیچ‌گاه افشا شود، گرچه آنها ممكن است دلایل خاص خود را برای ارایه اطلاعات به خبرنگار داشته باشند.» اندرو بلسی و همكارش در كتاب «مسایل اخلاقی روزنامه‌نگاری و رسانه‌ها» (بلسی، راتلج، 1994) می‌نویسد: «اگر هویت برخی از منابعی كه نمی‌خواهند نام‌شان در اخبار و گزارش‌ها باشد فاش شود، ممكن است كارشان یا در موارد حادتر، جان‌شان به خطر بیفتد. بنابراین، اغلب آیین‌نامه‌های اخلاقی برای روزنامه‌نگاران، از آنها خواسته‌اند كه اگر به منابع خبری قول داده‌اند هویت‌شان را محفوظ بدارند، به قول خود عمل كنند.» در دستورالعمل اتحادیه ملی روزنامه‌نگاران انگلستان، كه در سال 2007 بازنگری شد، آمده است: «یك خبرنگار باید نام منابع محرمانه اطلاعات را حفظ كند.» در دستورالعمل كمیسیون شكایات مطبوعاتی كه عملا قانون مطبوعات بریتانیا محسوب می‌شود نیز، آمده است: «روزنامه‌نگار اجبار اخلاقی دارد كه هویت منبع اطلاعات محرمانه را حفظ كند.» كتابچه راهنمای تحریریه بی‌بی‌سی هم توصیه می‌كند: «حفظ هویت منابع اطلاعاتی كه نمی‌خواهند هویتشان فاش شود، شما باید متوجه باشید كه وقتی به كسی قول می‌دهید نام او را حفظ كنید، به قولتان عمل كنید.» كتابچه راهنمای روزنامه‌نگاری رویترز حتی توصیه كرده است كه روزنامه‌نگاران، هرگز نام منابع خبری محرمانه را در ای‌میل‌های داخلی، سرویس‌های پیامك، سرویس پیام‌های رویترز و دیگر مدارك قابل افشا، ننویسند. در منشور مونیخ یكی از وظایف بنیادی روزنامه‌نگاران در پژوهش، نگارش و تفسیر رویدادها «اهتمام در حفظ رازداری حرفه‌ای و اجتناب از افشای منابع اطلاعاتی كه محرمانه به دست آمده‌اند» است. حتی در داخل ایران نیز، خبرگزاری جمهوری‌اسلامی ایران در كتابچه مسوولیت اخلاق حرفه‌ای خبرنگاران این خبرگزاری، تصریح كرده است: «خبرنگار درجایی كه تشخیص می‌دهد، می‌تواند منبع خود را معرفی نكند.»

رسانه‌ها نگهبانان و بازرسان جامعه‌اند و این بازرسان گاهی ناچارند برخی اخبار ناخوشایند را به گوش مردم برسانند اما از آسیب‌رساندن به منابع خبری نیز جلوگیری كنند. نباید دست و پای آنها را با قیودی مانند مصوبه اخیر دولت، بست و مانع پیشرفت جامعه شد.

منبع: روزنامه شرق
سه شنبه، ۵ اردیبهشت ۱۳۹۱