شكاف دیجیتالی به معنای وجود نابرابری در دسترسی و استفاده‌ از فن‌آوری‌های ارتباطی و اطلاعاتی بین كشور‌های توسعه‌یافته و عقب‌مانده است.

به گزارش یسنا، میزان استفاده‌ جوامع از فن‌آوری اطلاعات و به عبارت دیگر، ضریب نفوذ فن‌آوری‌های اطلاعاتی و ارتباطی در جوامع فعلی به تشكیل یك طبقه‌بندی منجر شده كه پیامد عمده‌ی آن «شكاف دیجیتالی» نام دارد.

شكاف دیجیتالی، كشور‌های جهان را از نظر استفاده از فن‌آوری‌های اطلاعاتی و ارتباطی به «شمال - جنوب» یا «مركز - پیرامون» تقسیم می‌كند و چالش‌های مهمی را در روند توسعه و بهبود كیفیت دسترسی جوامع جنوب به ابزار‌ها و افزار‌های فن‌آوری اطلاعات و ارتباطات به وجود می‌آورد. به علاوه، جوامع شمال نیز در میزان بهره‌مندی و بهره‌وری از اطلاعات در دسته‌بندی‌های مختلف قرار گرفته‌اند.

میزان توسعه‌ی پهنای باند و كاهش هزینه‌های دسترسی به اطلاعات، تلاش‌ها پیرامون دیجیتالی‌كردن اطلاعات و اسناد و گسترش كتابخانه‌های دیجیتالی نیز بر جوامع جهانی موثر بوده است.

امتیاز‌بندی جوامع از نظر ضریب نفوذ فن‌آوری، یكی از ملاك‌های سنجش میزان توسعه‌ی جوامع در عصر اطلاعات به‌شمار می‌رود. در این زمینه می‌توان از شاخص‌های توسعه‌ی جهانی بانك جهانی نام برد؛ اطلاعات و آمارهای منتشر شده در این گزارش‌ها از جمله منابعی است كه معیارهای توسعه یا عدم توسعه‌یافتگی كارها را در فن‌آوری‌های اطلاعات و ارتباطات مشخص می‌كند.

شاخص‌های توسعه‌ی جهانی در بخش فن‌آوری‌های اطلاعاتی و ارتباطی، میزان پیشرفت و بهبود را در موارد زیر مدنظر قرار می‌دهند: روزنامه‌ها، تلویزیون‌های خانگی، رایانه‌های شخصی، كاربران اینترنتی، تعداد مدارس متصل به اینترنت، تعداد مشتركین پهنای باند اینترنت، میزان پهنای باند اینترنت در مقیاس جهانی، تعداد سرور‌های اطلاعاتی اینترنت، سبد خرید اینترنت، هزینه‌های استفاده از فن‌آوری‌های اطلاعاتی و ارتباطی.

اما در عصر اطلاعات، مصداق‌های باسواد بودن متحول شده است و بر همین اساس مفهوم «سواد اطلاعاتی» شكل گرفته است تا معیار تشخیص افراد با سواد اطلاعاتی از افراد بی‌سواد اطلاعاتی را بتوان شناخت.

طبق تعریف، به مهارت‌هایی كه افراد برای ادامه‌ی حیات، زندگی و كسب و كار در جامعه‌ی اطلاعاتی نیاز دارند، سواد اطلاعاتی گویند و تعاریف دیگر، جزییات بیشتری از سواد اطلاعاتی را نشان می‌دهد؛ سواد اطلاعاتی و سواد عملیاتی (توانایی خواندن و استفاده از اطلاعات در زندگی روزمره، تشخیص نیاز اطلاعاتی، جست‌وجوی اطلاعات برای تصمیم‌گیری آگاهانه) بسیار به یكدیگر نزدیك‌اند.

لازمه‌ی سواد اطلاعاتی، توانایی كنترل اطلاعات تولید شده‌ی رایانه‌ها و رسانه‌های ارتباط جمعی است. تحولات اجتماعی و فن‌آورانه نیازمند مهارت و دانش جدید است. اما مروری بر تعاریف فوق و سایر تعاریف در منابع مختلف مشخص می‌كند كه وجه تشابه همه‌ی آن‌ها در مهارت‌های افراد جامعه برای استفاده از فن‌آوری‌های اطلاعاتی در جنبه‌ها‌ی مختلف زندگی است.

شكل‌گیری طبقه‌بندی‌های سیاسی دولت الكترونیك

شاید مهم‌ترین وجه غالب تاثیر فن‌آوری اطلاعات را بتوان در تحولات گسترده‌ی ساختارهای دولتی و حكومتی جوامع دانست. این امر از آن جهت مهم است كه دولت همواره بزرگ‌ترین گردآورنده، كاربر، نگهدارنده و تولید‌كننده اطلاعات است. شكل‌گیری مفاهیم جدید هم‌چون اصطلاح دولت الكترونیك را می‌توان نمونه‌ی عینی این تحولات نامید.

هدف اصلی پیدایش دولت الكترونیك، تعیین روشی مناسب برای دسترسی هرچه بهتر و بیش‌تر شهروندان به اطلاعات و خدمات دولتی، اصلاح كیفیت خدمات و ارائه‌ی فرصت‌های بیش‌تر برای مشاركت در فرایند‌ها و نهادهای مردم‌سالار است.

بدیهی است كلیه‌ی این فرآیند‌ها در قالب بهره‌گیری از الگوهای فن‌آوری اطلاعات در سازمان‌های اداری و اجرایی دولت رخ خواهد داد. اگر بپذیریم كه دولت الكترونیك عبارت است از ارائه‌ی خدمات دولتی و اطلاعات به عموم با استفاده از ابزار‌های الكترونیك یا استفاده از فن‌آوری‌های اطلاعاتی و ارتباطی برای ارتقای دولتی كارآمدتر، پس پذیرفته‌ایم كه ماهیت و حقیقت دولت الكترونیكی، در بهره‌گیری آن از فن‌آوری‌های اطلاعاتی و ارتباطی نهفته است.

اگرچه دولت الكترونیكی را در قالب اصطلاحات مختلف و متنوعی نظیر «دولت دیجیتالی»، دولت آنلاین و دولت مجازی نام‌گذاری كرده‌اند، با این حال كاركرد‌ها و تعاریف همه‌ی این اصطلاحات، تفاوتی با یكدیگر ندارد.

بر اساس مطالب كتاب عصر اطلاعات و دولت دسترس‌پذیر كه اطلاعات این گزارش از آن برگرفته شده است، اصطلاح دولت الكترونیكی و سایر واژه‌های مشابه، در آخرین سال‌های دهه‌ی 1990 شكل گرفت، اما تاریخچه‌ی استفاده و بهره‌گیری از فن‌آوری‌های اطلاعاتی و ارتباطی در سازمان‌های دولتی به قدمت تاریخچه‌ی اختراع رایانه است.

نوشتارها و پژوهش‌های مرتبط با دولت الكترونیك نیز از نظر ساختار موضوعی به موازات توسعه و پیشرفت فن‌آوری‌ها متحول شدند، برای مثال در سال‌های اخیر و با اختراع و توسعه‌ی شبكه‌ی جهانی، زیرساخت‌های اجرایی و تئوریكی دولت الكترونیك نیز تغییر كرده و اكنون مفاهیمی نظیر «دموكراسی مجازی» و «دموكراسی الكترونیكی» در قلمرو دولت الكترونیك شكل گرفته است.