وب‌سایت خبرنگاران ایران، سارا محسنی - از دیدگاه بسیاری از محققان و نیز روزنامه‌نگاران، روزنامه‌نگاری تحقیقی نقطه اوج کار حرفه ای روزنامه نگاری است اما نتایج یک تحقیق دانشگاهی نشان می دهد تنها 29 درصد روزنامه نگاران ایرانی این شیوه روزنامه نگاری را می شناسند.

در حالی که چند روز پیش کنسرسیوم بین المللی روزنامه نگاری تحقیقی، گزارشی را مستحق دریافت جایزه «دنیل پرل» کرد که نوشتن آن 6 ماه به طول انجامید تا دنیای متفاوتی از آنچه که در روزنامه نگاری تحقیقاتی در ایران و دنیا انجام می شود را به تصویر بکشد.

پروژه گزارش «فساد و جنایت های سازمان یافته»، گروهی از خبرنگاران اروپای شرقی و ایالات متحده آمریکا را گرد هم آورد تا درباره فساد برخی شرکت های بزرگ برای مخفی کردن دارایی هایشان، پولشویی، ایجاد کسب و کارهای مخفی و بدون اجرای قانون گزارش های تحقیقی بنویسند. در این پروژه، خبرنگاران خود را افراد شاغل در بخش تجارت می خوانند و سپس در این قالب به تحقیق درباره تقلب های مالیاتی شرکت های بزرگ می پرداختند.

درست چند هفته بعد از انتشار این گزارش «لاسزلو کیس» یکی از بزرگترین فراریان از مالیات به اتهام پولشویی و اختلاس بازداشت شد.

گزارش این پروژه در شهر کیف پایتخت اوکراین در کنفرانس بین المللی روزنامه نگاری تحقیقی این جایزه را از آن خود کرد. این جایزه به نام «دنیل پرل» خبرنگار روزنامه وال استریت ژورنال نامگذاری شده که در سال 2002 در حالیکه در تلاش برای گفت و گو با اعضای گروه تروریستی القاعده بود کشته شد.

این دنیای متفاوت روزنامه نگاری تحقیقی در حالی به سمت توسعه بیشتر گام برمی دارد که یک تحقیق دانشگاهی که توسط یکی از روزنامه نگاران ایرانی صورت گرفته نشان می دهد که 57 درصد روزنامه نگاران ایرانی شیوه روزنامه نگاری تحقیقی را نمی شناسند، 29 درصد این شیوه را می شناسند و 14درصد تا حدی با این شیوه آشنایی دارند.

روزنامه نگاری تحقیقی چیست؟

این پایان نامه دانشگاهی از سوی دیگر ابتدا تصویری از این روزنامه نگاری را به مخاطب نشان می دهد و به نقل از «هوگو دی برگ»، نویسنده کتاب روزنامه نگاری تحقیقی، مفهوم و تمرین، می نویسد: «روزنامه نگاری تحقیقی تلاشی است برای دستیابی به حقیقت در جایی که حقیقتی پنهان شده که دیگران منتظر دانستن آن هستند. در شیوه روزنامه نگاری تحقیقی تلاش می شود نتایج تحقیقات بی طرفانه منعکس شود.»

در ارتباط با اهمیت روزنامه نگاری تحقیقی در جوامع به کارکردها متعددی اشاره می شود، یکی از مهمترین این کارکردها، تاثیری است که این شیوه از روزنامه نگاری بر تقویت بنیان های دموکراسی در جوامع ایفا می کند. در واقع روزنامه نگاران انتقادی با طرح پرسش های بنیادین و تهیه گزارش های مستند نقش خود را به عنوان ناظران بر عملکرد دولت ها و شخصیت های سیاسی و... تقویت کرده و به نمایندگی از افکار عمومی اوضاع را رصد می کنند.

چند روز پیش وقتی کنفرانسی در آمریکا در این رابطه برگزار شد در آنجا هم به طور رسمی اعلام شد که کم شدن میزان گزارش های تحقیقی می تواند به دمکراسی ضربه وارد کند.

از سوی دیگر دورتی بیرن، سردبیر مجله های ورلد این اکشن و بیگ استوری (Big Story) و یکی از طرفداران روزنامه نگاری تحقیقی پس از سفری داوطبانه به غرب آفریقا و مشاهده وضعیت آموزش در کشورهای آفریقایی به عنوان یک روزنامه نگار تحقیقی، اظهار داشت: «به خوبی می‌دانم که کاری از دست ما برای بهبود آنچه که در این گوشه دنیا رخ می‌دهد، ساخته نیست اما می‌توانم به عنوان یک روزنامه‌نگار به مردم بگویم که واقعیت‌ آن چیزی نیست که به شما گفته می‌شود. چیزهای بسیار مهمی در دنیا وجود دارند که مردم باید درباره آنها بدانند و اگر شما به عنوان یک خبرنگار تحقیقی آنان را مطلع نکنید درنتیجه آنها از اتفاقاتی که در اطرافشان می‌افتد آگاه نخواهند شد و قادر نخواهند بود کاری برای بهبود اوضاع یا مقابله با رویدادهای بدتر انجام دهند».

روزنامه نگاری تحقیقی در ایران کجاست؟

تحلیلگران ارتباطات و صاحب نظران حوزه روزنامه نگاری در ایران بر این باورند که روزنامه نگاری تحقیقی به معنای اصیلش در ایران شکل نگرفته و جز موارد معدودی که آنها را نمونه های اتفاقی گزارش های تحقیقی می خوانند و برخی از مشخصه های یک گزارش تحقیقی را دارا هستند، نمونه های دیگری را نمی توان مورد توجه قرار داد.

هرچند یافته های تحقیق دانشگاهی در این زمینه نشان می دهد روزنامه نگاری تحقیقی به عنوان یک سبک شناخته شده و معتبر جهانی هنوز در میان روزنامه نگاران و نیز مدیران روزنامه های ایران شناخته شده نیست و همین امر یکی از اصلی ترین موانع شکل گیری این سبک در روزنامه نگاری ایران است اما همانطور که یافته های این تحقیق نشان می دهد با ورود نسل جدیدی از روزنامه نگاران دانش آموخته در دانشگاه های روزنامه نگاری ، توسعه ارتباطات و افزایش حیرت آور گردش اطلاعات در جهان و از آن جمله در ایران امیدوارهایی برای شکل گیری تدریجی این شیوه در مطبوعات ایران وجود دارد هر چند که تا زمانی که قوانین حق دسترسی آزاد به اطلاعات و نیز حق انتشار آزاد اطلاعات برای روزنامه نگاران را به رسمیت نشناسند آنچه به عنوان گزارش تحقیقی منتشر می شود تنها چیزی شبیه به گزارش تحقیقی خواهد بود و با استانداردها و معیارهای جهانی فاصله خواهد داشت.

این تحقیق دانشگاهی که جزو معدود تحقیقات صورت گرفته درباره این شیوه روزنامه نگاری است همچنین اشاره دارد که شکل گیری شیوه روزنامه نگاری تحقیقی در ایران و تربیت روزنامه نگاران تحقیقی در کشوری به وسعت ایران و نیز با وجود اقوام و فرهنگ های گوناگون و در شرایطی که بخش عمده مسایل مطرح شده در روزنامه های سراسری این کشور به مسایل مبتلا به شهرهای بزرگ به ویژه پایتخت اختصاص دارد می تواند فرصتی مناسب برای شناخت واقعیت های سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی جامعه ایران را در بخش هایی فراهم آورد که در همه سال های گذشته مغفول مانده است. روزنامه نگاران تحقیقی در جستجوی واقعیت های تکان دهنده که در گوشه و کنار این کشور می گذرد می توانند نقش یک دیده بان قوی را ایفا کنند و هر یک رسانه ای باشند برای گزارش آنچه در گوشه و کنار این سرزمین پهناور ناشنیده و مکتوم مانده است.

به نظر می رسد یکی از مهمترین موانع شکل گیری روزنامه نگاری تحقیقی در ایران تداوم روزنامه نگاری دولتی و عدم شکل گیری موسسات مطبوعاتی مستقل در کشور است موضوعی که نه تنها در این تحقیق که بر اساس مطالعات اولیه ای که در این پایان نامه انجام شد در پژوهش های دیگر نیز به عنوان یکی از موانع توسعه نیافتگی مطبوعات در ایران شناخته شده است و استادان حاضر در این پژوهش نیز بر این باور بودند که تا زمانی که روزنامه نگاری مستقل از دولت در ایران شکل نگیرد توسعه مطبوعات با اما و اگر های بسیار مواجه خواهد بود بر همین اساس به نظر می رسد تقویت نهادهای غیر دولتی، واگذاری امور صنفی روزنامه نگاران به خودشان و فراهم کردن زمینه برای فعالیت روزنامه های خصوصی و نیز موسسات مطبوعاتی بزرگ یکی از مهمترین و شاید نخستین گام برای گره گشایی از مشکلات موجود در این بخش باشد.

اقتصاد رسانه ها و موسسات روزنامه نگاری در ایران زیر سایه سنگین سیاست قرار گرفته و همواره درباره تاثیر سیاست بر عملکرد روزنامه نگاران گفته شده در حالی که به نظر می رسد مشکلات اقتصادی یکی از پاشنه های آشیل فعالیت روزنامه نگاری در ایران و از آن جمله روزنامه نگاری تحقیقی است.

محقق‌ها آدم‌های خاصی هستند، سر پردردی دارند، ماجراجو هستند، آرمان طلبند و به نوعی دغدغه اساسی شان پاسداری از حقوق شهروندان است. این ویژگی را بسیاری از خبرنگاران ایرانی نیز دارند اما آیا آنها می توانند روزنامه نگاری تحقیقی را در ایران شکل داده و متحول کنند یا موانع پیش روی آنها غولی است که به تنهایی مبارزه با آن امکان ندارد؟