اطلاع‌رسانی و «اخبار» از جمله حوزه‌‌هایی است که در اثر تحولات تکنولوژیکی دنیای جدید اطلاعاتی با بیشترین تغییرات همراه بوده است. این تغییرات همه‌ی عرصه‌های دنیای اطلاع‌رسانی، شامل تولیدکنندگان، مصرف‌کنندگان، کانال‌های ارتباطی، فرم و محتوای پیام‌های رسانه‌ای و غیره را شامل می‌شود. از سویی تکنولوژی‌های پیشرفته‌ی ارتباطی دسترسی به اخبار و اطلاعات را در هر زمان و مکانی تسهیل کرده است و از سوی دیگر همین تکنولوژی‌ها به مصرف‌کنندگان سابق نقشی برجسته‌تر داده تا در فرآیند تولید رسانه‌ای نیز مشارکت داشته باشند. شکل‌های ارائه پیام و گونه‌های محتوای رسانه‌ای نیز متناسب با پیشرفت‌های تکنولوژیکی دست‌خوش تغییر قرار گرفته‌اند.
از میان این تحولات، در يكي از جديدترين پژوهش هاي مركز تحقيقاتي پيو* در حوزه زندگي شهروندان امريكايي، امكانات خبري اينترنت و تلفن همراه و تغييرات آن بر ذائقه مصرف كنندگان اخبار مورد توجه قرار گرفته است. نتایج این پژوهش نشان می‌دهد که امکانات رسانه‌ای جدید چگونه اخبار را به‌سمت تجربه‌ی اجتماعی‌شدن سوق داده‌اند. نتیجه‌ی جدیدترین تحولات تکنولوژیکی بر دنیای اطلاع‌رسانی، «شخصی‌شدن»، «اجتماعی‌شدن» و «مشارکتی‌شدن» اخبار است. این مطالعه بیشتر جنبه‌های مثبت تحولات دنیای اخبار را مدنظر قرار داده است. نباید فراموش کرد در کنار همه‌ی این جنبه‌های مثبت، عرصه‌ی اطلاع‌رسانی و اخبار تحت تاثیر امکانات جدید دیجیتالی دچار آسیب‌های نیز شده است که به‌سادگی نمی‌توان از کنار آنها گذشت.
آنلاین‌شدن اخبار
چند دهه‌‌ای می‌شود که روزگار محدودیت دسترسی به اخبار برای شهروندان سپری شده است. حالا دغدغه‌ی اصلی در دنیای جدید نه کمبود اخبار و اطلاعات، بلکه زیاد بودن محتواهای رسانه‌ای در دسترس شهروندان است که گاه موجب سردرگمی آنها می‌شود. پس عجیب نیست که ۹۲ درصد از مردمی که مورد پرسش قرار گرفته‌اند در طول روز اخبار را از چندین منبع متفاوت دریافت می‌کنند. شش کانال اصلی دریافت اخبار و اطلاعات در طول روز شامل شبکه‌های تلویزیونی محلی، شبکه‌های تلویزیونی ملی، اینترنت، روزنامه‌های محلی، روزنامه‌های ملی و رادیو هستند که بیش از ۴۶ درصد مردم در طول روز از بیش از چهار منبع اطلاعات‌شان را دریافت می‌کنند.
از میان کانال‌های دریافت اخبار و اطلاعات، اینترنت در سال‌های اخیر بیش از همه رشد داشته است. اهمیت دریافت اطلاعات از شبکه‌ی اینترنت به‌حدی است که پنج روش دیگر را می‌توان درکنار هم دریافت اطلاعات به‌صورت آفلاین نامید و در مقابل دریافت اطلاعات به‌صورت آنلاین قرار داد. حدود ۵۹ درصد در طول روز از هر دو شیوه‌ی آنلاین و آفلاین برای دریافت اطلاعات استفاده می‌کنند، ۳۸ درصد میانه‌ی خوبی با اینترنت ندارند و هنوز منابع آفلاین را ترجیح می‌دهند و دو درصد نیز تنها به‌سراغ منابع آنلاین می‌روند.
کاربردی‌شدن اخبار
دنبال کردن اخبار و تحولات روز برای مطلع شدن از دنیای اطراف با انگیزه‌های متفاوتی صورت می‌گیرد. شهروندان امریکایی انگیزه‌ها و هدف‌های جالب توجهی برای دنبال کردن اخبار ذکر کرده‌اند. علاقه به صحبت‌کردن با دوستان و خانواده درباره‌ی آنچه در دنیای اطراف رخ می‌دهد (۷۲ درصد)، احساس تکلیف اجتماعی و مدنی برای مطلع بودن از رویدادها (۶۹ درصد)، یافتن اطلاعاتی که به بهبود وضع زندگی شخصی کمک کند (۶۱ درصد)، انگیزه‌های مربوط به تفریح و سرگرمی (۴۴ درصد) و نیاز به دنبال کردن اخبار برای پیدا کردن شغل (۱۹ درصد) مهم‌ترین انگیزه‌های پیگیری اخبار اعلام شدهاند.
تفاوت‌های نژادی در انگیزه‌های دنبال کردن اخبار از دیگر نتایج جالب توجه این پژوهش است. سفیدپوستان، سیاهان و اسپانیایی‌زبان‌ها به‌عنوان سه گروه نژادی اصلی در امریکا مورد پرسش قرار گرفته‌اند. در این میان سفیدها در خصوص انگیزه‌ی دریافت اطلاعات برای بهبود زندگی آمار پایین‌تری دارند که می‌تواند نشان‌دهنده‌ی وضعیت زندگی مناسب‌تر یا بی‌اعتمادی آنها به رسانه‌ها به‌عنوان عامل بهبودبخش به‌زندگی باشد. در مقابل اسپانیایی‌زبان‌ها در زمینه‌ی انگیزه دریافت اخبار به‌عنوان تکلیفی مدنی-اجتماعی آمار کمتری دارند، آنها در دریافت اخبار روزانه انگیزه‌های شخصی را بیشتر دنبال می‌کنند. این انگیزه‌های متنوع دریافت اطلاعات شهروندان بر گرایش آنها به استفاده از رسانه‌های دیجیتالی جدید تاثیر گذاشته است چرا که در اینترنت برآورده کردن نیازهای گوناگون خبری به سهولت امکان‌پذیر است.
تخصصی‌‌شدن اخبار
همان‌طور که اشاره شد بیش از نیمی از شهروندان در طول روز از منابع آنلاین برای دریافت اطلاعات استفاده می‌کنند. کاربران آنلاین اخبار اینترنتی را در این موضوعات دنبال می‌کنند: آب‌وهوا (۸۱ درصد)، رویدادهای داخلی (۷۳ درصد)، سلامت و پزشکی (۶۶ درصد)، اخبار تجاری، اقتصادی و مالی (۶۴ درصد)، رویدادهای بین‌المللی (۶۲ درصد)، اخبار علوم و تکنولوژی (۶۰ درصد)، اخبار توسعه ایالتی (۵۸ درصد)، ورزش (۵۲ درصد)، اخبار مربوط به توسعه محلی (۵۱ درصد)، هنر و فرهنگ (۴۹ درصد)، اخبار حوزه‌ی سرگرمی و مربوط به سلبریتی‌ها (۴۷ درصد)، اخبار مربوط به ترافیک شهری (۳۲ درصد) و سایر موارد (شش درصد).
در فضای مجازی نیز منابع گوناگونی برای دریافت اطلاعات و اخبار وجود دارد. از وب‌سایت‌های رسانه‌های جریان اصلی و پایگاه‌های خبری مستقل تا رسانه‌های اجتماعی و شهروندی، طیف گسترده و متنوعی از منابع آنلاین در اختیار شهروندان قرار دارد. باوجود گسترش رسانه‌های اجتماعی و روزنامه‌نگاری شهروندی در سال‌های اخیر، به‌نظر می‌رسد هنوز وب‌سایت‌های جریان اصلی مهم‌ترین منابع دریافت اخبار آنلاین محسوب می‌شوند. زمانی که از شهروندان خواسته‌شد منابع دریافت اطلاعات‌شان را نام ببرند، موارد متعددی ذکر شد که ترکیبی از رسانه‌های آنلاین جریان اصلی و رسانه‌های اجتماعی بودند. محبوب‌ترین گونه‌های وب‌سایت برای دریافت اطلاعات به‌شرح زیر است: وب‌سایت‌های شبکه‌های تلویزیونی (۳۷ درصد)، وب‌سایت‌های گردآورنده‌ی اخبار (۲۱ درصد)، وب‌سایت‌های خبری محلی (۱۳ درصد)، وب‌سایت روزنامه‌های ملی (نه درصد)، وب‌سایت‌های مربوط به علاقه‌مندی‌های خاص (شش درصد)، وب‌سایت‌های وبلاگ‌نویسان (پنج درصد)، وب‌سایت‌های خبری بین‌المللی (چهار درصد)، وب‌سایت‌های خبری سازمانی ملی (یک درصد) و سایر (یک درصد).
جیبی‌شدن اخبار
تلفن‌های همراه حالا دیگر ابزارهای ساده برای برقراری تماس‌های تلفنی و دریافت و ارسال پیام‌های کوتاه نیستند و نقش کلیدی در تحولات ارتباطی پیدا کرده‌اتد. این‌روزها بالغ بر ۸۰ درصد شهروندان در امریکا تلفن شخصی همراه دارند و حدود ۳۷ درصدشان به‌وسیله این تلفن‌ها به اینترنت متصل می‌شوند. حدود ۳۳ درصد از دارندگان تلفن همراه در استفاده از اینترنت همراه، مرور اخبار را نیز مد نظر دارند. به‌عبارتی حدود یک چهارم امریکایی‌ها از طریق تلفن همراه نیز «اخبار» را دنبال می‌کنند. بدین ترتیب امکان پیگیری آنلاین اخبار به شکل پیشرفته در دستگاه‌های قابل حملی که در جیب قرار می‌گیرند فراهم شده است و این تحول دیگری در دنیای اطلاع‌رسانی محسوب می‌شود.
باتوجه به ویژگی‌های اینترت همراه، اولویت‌های پیگیری اخبار آنلاین به‌وسیله کامپیوترهای شخصی با تلفن‌های همراه متفاوت است. در اینترنت همراه، اغلب دسترسی به نسخه‌‌ی ویژه‌ی وب‌سایت‌ها برقرار است که در آن مطالب با تغییراتی در فرم و محتوا منتشر می‌شوند. کاربران در اینترنت همراه بیشتر دنبال‌کننده‌ی اخبار مربوط به آب و هوا (۷۲ درصد)، رویدادهای جاری (۶۸ درصد)، ورزش (۴۴ درصد)، ترافیک (۳۵ درصد) و اطلاعات مالی (۳۲ درصد) هستند. همچنین ۴۹ درصد کاربران اینترنت همراه، بر روی دستگاه‌های‌شان اپلیکیشن‌هایی نصب کرده‌اند که برای آنها امکان دسترسی ساده به اخبار را فراهم می‌کند. پیگیری اخبار از طریق اینترنت همراه ارتباط قابل توجهی با سن کاربران دارد. همان‌طور که قابل پیش‌بینی است آمار نیز نشان می‌دهد کاربران جوان‌تر با این تکنولوژی جدید بهتر ارتباط برقرار کرده‌اند. پیگیری‌کنندگان اخبار از طریق تلفن همراه در بین کاربران زیر ۵۰ سال، حدود ۴۳ درصد و در میان کاربران بالای ۵۰ سال، حدود ۱۵ درصد است.
شخصی‌شدن اخبار
فضای تعاملی شکل گرفته در «وب ۲» کاربران را با گزینه‌ها و انتخاب‌های گسترده‌ای در زمان مرور اخبار مواجه کرده است. در دوره‌ی سلطه‌ی تلویزیون و رادیو، مخاطب قدرت چندانی برای انتخاب اخبار دریافتی نداشت. مخاطب حداکثر می‌توانست بین چند کانال رادیویی یا تلویزیونی انتخاب کند و مجبور بود هر محتوایی که پخش می‌شود را ببیند و بشنود و ممکن بود برای رسیدن زمان اخبار در موضوع مورد علاقه زمان زیادی منتظر بماند. با گسترش اینترنت و راه‌اندازی وب‌سایت‌های متعدد خبری، حیطه‌ی انتخاب‌های مخاطبان گسترده‌تر شد و کاربران اینترنتی می‌توانستند هر لحظه به هر وب‌سایت خبری سر بزنند و محتوای مورد نظرشان را بیابیند. در سال‌های اخیر گستره‌ی اختیار و انتخاب مخاطب از این نیز فراتر رفته و آنها حالا می‌توانند اخبار وب‌سایت‌های مختلف را به صفحه‌ی شخصی خودشان بیاورند. تکنولوژی آر.اس.اس به کاربران این امکان را داده از مراجعه به وب‌سایت‌های متعدد بی‌نیاز شوند و سرخط اخبار از منابع مختلف را به دلخواه خودشان در صفحه‌ی شخصی بچینند. صفحات شخصی کاربران در وب‌پورتال‌ها و خبرخوان‌های اینترنتی به‌سادگی این امکان را برای کاربران فراهم آورده‌اند. بدین ترتیب امکانات جدید وب، قابلیت شخصي‌شدن اخبار را نیز فراهم آورده‌اند. آمار نشان می‌دهد ۲۸ درصد کاربران اینترنت صفحات شخصی‌شان را با استفاده از منابع خبری مرتب می‌کنند.
مشارکتی‌شدن اخبار
دنیای اینترنت نه تنها برای کاربران دنبال کردن اخبار را ساده کرده است، بلکه برای آنها امکان مشارکت در فرآیند گردش اخبار را نیز فراهم کرده است. جدیترین شکل مشارکت کاربران در فرآیند گردش اخبار در حوزه تولید است که آنرا در قالب «روزنامه‌نگاری شهروندی» تعریف کرده‌اند. در روزنامه‌نگاری شهروندی، شهروندان ساده از طریق ابزارهای جدید اینترنتی که به رسانه‌های شهروندی یا رسانه‌های اجتماعی معروفند می‌توانند تولیدات محتوایی خود را منتشر کنند. این اخبار شهروندی گاه به رسانه‌های جریان اصلی نیز راه پیدا می‌کنند و از این‌روی در عصر رسانه‌های جدید، مشارکتی‌شدن اخبار از جمله دیگر جنبه‌های تحول است.
حدود ۳۷ درصد از کاربران در فرآیندهای مشارکتی مربوط به اخبار اعم از تولید، انتشار و کامنت‌گذاشتن نقش داشته‌اند. بیشترین آمار مربوط به کسانی است که برای اخبار و گزارش‌های خبری آنلاین و مطالب وبلاگ‌ها، نظرات‌شان را نوشته‌اند. حدود ۱۷ درصد از کاربران اخبار را در شبکه‌های اجتماعی از قبیل فیس‌بوک منتشر می‌کنند. علاوه بر این حدود ۱۱ درصد از کاربران در برچسب‌زنی و دسته‌بندی اخبار اینترنتی مشارکت دارند، حدود نه درصد از کاربران تولیدات‌شان را به‌صورت متن، عکس و ویدئو در وب‌سایت‌های خبری منتشر می‌کنند و حدود سه درصد کاربران نیز اخبار را در سرویس میکروبلاگ توییتر منتشر می‌کنند یا اخبار منتشر شده را بازتوییت می‌کنند.
اجتماعی‌شدن اخبار
به‌مجموعه‌ی وب‌سایت‌های تعاملی جدید شکل‌گرفته در فضای «وب ۲» عنوان رسانه‌های اجتماعی اطلاق شده است. رسانه‌های اجتماعی عنوانی کلی است که وب‌سایت‌هایی از قبیل شبکه‌های اجتماعی، میکروبلاگ‌ها، ویکی‌ها، وبلاگ‌ها، پادکست‌ها، سرویس‌های بوکمارکینگ اجتماعی و گونه‌های دیگر پایگاه‌های تعاملی را شامل می‌شود. رسانه‌های اجتماعی دنیای وب را متحول کرده‌اند و اثرات آنها دنیای خارج از اینترنت را نیز تحت تاثیر قرار داده است. پیامد گسترش استفاده از رسانه‌های اجتماعی، «اجتماعی‌شدن» حوزه‌های مختلف است. حوزه‌ی اخبار و اطلاع‌رسانی نیز تحت تاثیر گسترش رسانه‌های اجتماعی متحول شده است. این تحول را در ساده‌ترین شکل می‌توان، تقویت نقش کاربران دانست. کاربران از سویی به کمک این ابزارها در فرآیند گردش اخبار مشارکت می‌کنند تا اخبار در دوران جدید مشارکتی‌شده باشد و از سوی دیگر این رسانه‌ها خود به‌عنوان منبع جدیدی برای دریافت اطلاعات و اخبار مطرح شدهاند.
برخی از رسانه‌های اجتماعی به‌طور اختصاصی برای دسترسی راحت‌تر به اخبار و اطلاعات راه‌اندازی شدهاند، اما در گونه‌های دیگر نیز گزینه‌هایی برای تسهیل دسترسی به اخبار وجود دارد. مثلا در شبکه‌های اجتماعی که با هدف اصلی شبکه‌سازی راه‌اندازی شدهاند، در کتار کاربران اینترنتی، سازمان‌های خبری و رسانه‌ای نیز حضور دارند و حساب‌های کاربری و پروفایل‌های مخصوص به خودشان را ساخته‌اند. حدود ۳۰ درصد از کاربران با اضافه کردن سازمان‌ها و شخصیت‌ها به لیست دوستان یا دنبال‌کنندگان در شبکه‌های اجتماعی مثل فیس‌بوک، اخبار را دنبال می‌کنند. حدود ۱۳ درصد نیز روزنامه‌نگاران و سازمان‌های خبری را در لیست‌شان دارند و مطالب آنها را دنبال می‌کنند. حتی توییت‌های روزنامه‌نگاران و سازمان‌های خبری نیز به‌عنوان یک منبع خبری جدید مطرح شده که البته هنوز سهم پایینی در گردش خبر در فضای مجازی دارد.
* آمارها و جداول از گزارش زیر استخراج شده است:
- Purcell, Kristen., Rainie, Lee., Mitchell, Amy., Rosenstiel, Tom., Olmstead, Kenny (2010) "Understanding the Participatory News Consumer", Pew Internet & American Life Project , Link: http://www.pewinternet.org/Reports/2010/Online-News.aspx
محمدمهدی مولایی
ماهنامه دنیای کامپیوتر و ارتباطات، شماره ۹۱
