دنیایی را تصور کنید که در آن هر فرد به مجموع دانش بشری به‌صورت رایگان دسترسی داشته باشد.
این همان کاری است که ما درحال انجام آن هستیم
جیمی والز، بنیان‌گذار ویکی‌پدیا
از جمله مهم‌ترین سوالاتی که درباره‌ی ویکی‌پدیا به ذهن می‌رسد نحوه‌ی مدیریت و محل تامین هزینه‌های این وب‌سایت است. برخلاف اغلب وب‌سایت‌های مطرح دنیا که صفحات‌شان مملو از انواع مختلف آگهی‌های اینترنتی است، در ویکی‌پدیا اثری از تبلیغات تجاری دیده نمی‌شود. حتی اگر از هزینه‌های مدیریت و تولید محتوا صرف‌نظر کنیم که توسط کاربران انجام می‌شود، هزینه‌ی سخت‌افزاری سرپانگه داشتن چنین مجموعه‌ی عظیمی رقم قابل توجهی را طلب می‌کند که باید از جایی تامین شود. تامین هزینه‌های مالی، مدیریت و پشتیبانی دانشنامهی ویکی‌پدیا و چند وب‌سایت ویکی دیگر به‌وسیله‌ی «بنیاد ویکی‌مدیا» انجام می‌شود.
بنیاد ویکی‌مدیا مجموعه‌ای است که تعداد قابل توجهی از معروف‌ترین ویکی‌های دنیا را در دل خود جای داده است. پس از آنکه موسسان وب‌سایت ویکی‌پدیا با استقبال از دانشنامه‌شان مواجه شدند، در سال ۲۰۰۳ این بنیاد را برای مدیریت بهتر ویکی‌پدیا و راه‌اندازی پروژه‌های مشابه تاسیس کردند. این بنیاد در حال حاضر ویکی‌پدیا و چندین پروژه‌ی ویکی که از آنها با عنوان خواهران ویکی‌پدیا یاد می‌شود را پشتیبانی می‌کند. بنیاد ویکی‌مدیا موسسه‌ای غیرانتفاعی است و علی‌رغم اینکه مجموعه‌ای از بزرگ‌ترین وب‌سایت‌های دنیا را در دل خود دارد هیچ‌گاه به‌دنبال سودآوری از این پروژه‌ها نبوده است. هزینه‌های این مجموعه‌ی ویکی‌ها از کمک‌های علاقه‌مندان تامین می‌شود.
پروژه‌های اصلی
ویکی‌مدیا ماموریت خود را اینگونه تعریف کرده است: «تقویت و تعامل با مردم سراسر جهان برای جمع‌آوری و توسعه محتوای آموزشی تحت مجوز آزاد یا در مالکیت عمومی، و انتشار آن بهطور موثر در سطح جهانی». برای انجام این ماموریت و رسیدن به اهداف بنیاد، پروژه‌های متعددی تعریف شده است. ویکی‌پدیا، ویکی‌واژه، ویکی‌نبشته، ویکی‌گونه، ویکی‌گزارش، ویکی‌گفتاورد، ویکی‌انبار، ویکی‌دانشگاه و ویکی‌نسک پروژه‌های اصلی ویکی‌مدیا هستند.
ویکی‌پدیا (Wikipedia) شناخته‌شده‌ترین محصول ویکی‌مدیا، دانشنامهی آزادی است که مدخل‌های آن به‌وسیله کاربران ایجاد و ویرایش می‌شود. ویکی‌واژه (Wiktionary) واژهنامهای آنلاین است که واژگان زبان‌های مختلف در آن گردآوری می‌شود. داوطلبان معنا، ریشه و آواشناسی واژگان را در این ویکی جمع‌آوری می‌کنند. در ویکی‌نبشته (Wikisource) قرار است مجموعه‌ای آزاد از کتاب‌ها، نوشتارها، متنها و مراجع بنیادین گردآوری شود. ویکی‌گونه (Wikispecies) راهنمایی برای گونه‌های زیستی و بالارده‌ها و زیررده‌های آنهاست. ویکی‌گزارش (Wikinews) مرجعی خبری است که مطالب آن را کاربران داوطلب می‌نویسند و به‌روز نگه می‌دارند. در ویکی‌گفتاورد (Wikiquote) هدف گردآوری مجموعه‌ای از نقل‌قول‌های افراد برجسته، کتاب‌ها و ضرب‌المثل‌ها است. ویکی‌انبار (Wikimedia Commons) مجموعه‌ای از فایل‌های صوتی، تصویری و چندرسانه‌ای را در خود جای داده و ویکی‌دانشگاه (Wikiversity) محیطی برای تولید و گردآوری منابع و محتوای آموزشی فراهم آورده است. ویکی‌نسک (Wikibooks) مجموعه راهنماها و کتاب‌چه‌های تولید شده توسط کاربران است.
علاوه بر این وب‌سایت‌هایی که بر اساس سیستم ویکی در حوزه‌های مختلف گردآوری دانش فعالیت می‌کنند، ویکی‌مدیا یک محصول نرم‌افزاری نیز ارائه می‌کند. مدیاویکی (MediaWiki) نرم‌افزاری است که برای راه‌اندازی مجموعه وب‌سایت‌هایی که نام برده شدند به‌کار گرفته شده است. بنیاد ویکی‌مدیا این نرم‌افزار را نیز به‌صورت رایگان در وب‌سایتش در دسترس همگان قرار داده تا علاقه‌مندان بتوانند ویکی‌های شخصی‌شان را راه‌اندازی کنند.
گردش مالی
بنیاد ویکی‌مدیا سازمانی غیرانتفاعی است، سازمانی با هزینه‌های بالا که درآمدچندانی ندارد. مهم‌ترین چالش ویکی‌مدیا در سال‌های اخیر تامین هزینه‌های مربوط به پروژه‌ها بوده است. ویکی‌مدیا بارها با مشکلات مالی جدی مواجه شده و در آستانه‌ی تعطیلی قرار گرفته، اما هربار توانسته کمک‌های مالی قابل توجهی گردآوری کند و فعالیت‌ش را ادامه دهد. البته کسب درآمد از وب‌سایت ویکی‌پدیا که یکی از غول‌های دنیای مجازی است و ترافیک قابل توجهی از فضای وب را به خود اختصاص داده کار چندان سختی نیست. نمایش محدود آگهی‌های اینترنتی در گوشه‌ای از صفحات ویکی‌پدیا می‌تواند درآمد کلانی برای ویکی‌مدیا به همراه داشته باشد. اما جیمی والز و سایر اهالی ویکی‌مدیا تاکنون دربرابر این وسوسه مقاومت کرده‌اند تا مجموعه را به‌صورت بنیادی غیرانتفاعی سرپانگه دارند و نشان دهند می‌توان چنین فعالیتی را فارغ از انگیزه‌های مالی در جهت گسترش دانش دنبال کرد. محل اصلی تامین هزینه‌های ویکی‌مدیا کمک‌های مالی (Donate) است که اشخاص و سازمان‌های حقوقی و حقیقی علاقه‌مند به گسترش مجموعه‌ی ویکی‌ها به بنیاد اهدا می‌کنند. در سال مالی ۲۰۰۹-۲۰۱۰ بالغ بر ۲۰۰ هزار نفر به ویکی‌مدیا کمک مالی اهدا کرده‌اند. این کمک‌ها از چند دلار تا چند میلیون دلار را شامل می‌شود و هر شخص علاقه‌مند به فعالیت ویکی‌مدیا در حد توانش به بنیاد کمک کرده است. از مجموع ۱۵ میلیون دلار درآمد ویکی‌مدیا در این سال، کمتر از یک میلیون آن از محل درآمدهای مستقیم تامین شده و بقیه کمک‌های اشخاص، شرکت‌ها و بنیادهای دیگر به ویکی‌مدیا بوده است.
تکثر زبانی
همان‌طور که والز در جایی اشاره کرده، ویکی‌مدیا عمومی کردن دانش بشری را به‌عنوان هدف سرلوحه کار خود قرار داده است. برای نزدیک شدن به چنین ایده‌آلی علاوه بر تلاش برای گردآوری اطلاعات در حوزه‌های مختلف و از منابع متکثر، لازم است این اطلاعات به زبان‌های متفاوت نیز در دسترس باشند. در نقاط مختلف کره‌ی خاکی، انسان‌ها به فرهنگ‌های متفاوتی تعلق دارند و به زبان‌های مختلفی تکلم می‌کنند. تعداد زبان‌های زنده‌ی دنیا در حال حاضر حدود ۷۰۰۰ زبان تخمین زده می‌شود. این در حالی است که بخش عمده‌ی محتوای تولید شده در اینترنت به چند زبان بین‌المللی محدود است. بدین ترتیب هرچند حجم قابل توجهی از اطلاعات در اینترنت در دسترس قرار دارد ولی این محتوا به زبان‌های محدودی است و جمعیت زیادی به‌همین دلیل از استفاده از آن محروم هستند. از این‌روست که سیاست تکثر زیانی در ویکی‌مدیا مورد توجه قرار دارد. ویکی‌مدیا تلاش می‌کند پروژه‌هایش را به زبان‌های مختلف عرضه کند. اینکه بخش‌های ایجاد شده به زبان‌های مختلف چقدر موفق باشند بستگی به استقبال کاربران اینترنتی همان زبان دارد که چقدر در این پروژه‌ها مشارکت کنند.
مثلا ویکی‌پیدا که بزرگ‌ترین پروژه‌ی ویکی‌مدیاست بخش‌هایی به ۲۷۲ زبان مختلف دارد. در خصوص زبان‌های رایج در ایران علاوه بر فارسی که زبان رسمی است و عربی و ترکی که در ایران بخشی از جمعیت کشور به‌این زبان‌ها تکلم می‌کنند، بخش‌هایی به زبان‌های کردی کرمانجی، ترکمنی، گیلکی، مازندرانی، کردی سورانی نیز در ویکی‌پدیا وجود دارد. علاوه بر این، زبان‌های دیگری از مجموعه‌ی زبان‌های ایرانی که در خارج از مرزهای ایران فعلی مورد استفاده هستند نیز در ویکی‌پدیا فعالند که از آن جمله می‌توان به تاجیکی، زازاکی (در شرق ترکیه از آن استفاده می‌شود)، پشتو (در افغانستان و پاکستان از آن استفاده می‌شود) و آسی (در منطقه قفقاز از آن استفاده می‌شود) اشاره کرد.
گردهمایی‌های سالانه
اهالی ویکی‌مدیا گردهمایی سالانه‌ای باعنوان «ویکی‌مانیا» دارند. ویکی‌مانیا (Wikimania) کنفرانسی است که هر سال در یک نقطه جهان برگزار می‌شود و در آن مدیران و جمعی از ویرایشگران و کاربران پروژه‌های ویکی‌مدیا دور هم جمع می‌شود. هدف از این گردهمایی سالانه تبادل نظر درباره‌ی تحولات و ایده‌ها، ارائه گزارش درباره‌ی پروژه‌ها، گزارش‌دهی از پژوهش‌های انجام شده درباره‌ی ویکی‌ها و فراهم آمدن زمینه برای همکاری بهتر است. از سال ۲۰۰۵ تاکنون این گردهمایی سالانه در شهرهای فرانکفورت آلمان، ماساچوست امریکا، تایپه تایوان، اسکندریه مصر، بوئنوس‌آیرس آرژانتین و گدانسک لهستان برگزار شده و در هر بار بالغ بر چندصد نفر در آن شرکت کرده‌اند. هر گردهمایی که چند روز ادامه دارد شامل ده‌ها سخنرانی، کارگاه‌های آموزشی و پنل‌های گفت‌وگو در موضوعات مختلف مرتبط با ویکی‌هاست. بدین ترتیب ویکی‌مانیا، به فرصتی فیزیکی برای پیشبرد اهداف مجازی ویکی‌مدیا تبدیل شده است، فرصتی که علاقه‌مندان می‌توانند درباره‌ی راهکارهای تحقق هرچه بیشتر هدف‌های ویکی‌مدیا همفکری کنند تا شاید بتوان به‌تصورِ دشوار روزی که هر فرد در هرجای کره خاکی به مجموعه دانش تولید شده در جهان به رایگان دسترسی داشته باشد، نزدیک‌تر شد.
محمدمهدی مولایی
ماهنامه‌ی دنیای کامپیوتر و ارتباطات
پرونده ویکی‌ها، شماره ۹۲، مردادماه ۱۳۸۹
