محمد مهدی مولایی - کاربران فضای مجازی حتی اگر در وب‌گردی‌های‌شان به سراغ «ویکی‌ها» نرفته باشند، احتمالا «ویکی‌ها» به سراغ آنها آمده‌اند و در نتایج جست‌وجوهای اینترنتی‌شان ظاهر شدهاند. چند سالی است که وب‌سایت‌های ویکی و به‌خصوص دانشنامهی ویکی‌پدیا به یکی از منابع اصلی دسترسی به اطلاعات در اینترنت تبدیل شدهاند و در هنگام جست‌وجو در موضوعات مختلف اغلب یکی از نتایج اصلی، صفحات ویکی‌پدیا است. این موقعیت قابل توجه ویکی‌ها نه آنچنان که برخی می‌پندارند حاصل توافقات پشت‌پرده‌ی ویکی‌پدیا و موتورهای جست‌وجو، بلکه نتیجه‌ی سال‌ها تلاش جمعی علاقه‌مندان به توسعه‌ی ویکی‌هاست که توانسته‌اند در فضای مجازی به‌این جایگاه برسند.
ویکی‌ها، نوعی از وب‌سایت‌ها هستند که مطالبشان را کاربران تولید و ویرایش میکنند. ویکی‌ها را گونهای از رسانه‌های اجتماعی می‌دانند که در آنها با افزایش سطح تعامل، کاربران نقش کلیدی پیدا کرده و فراتر از مصرف‌کنندگان محتوا در اینترنت به تولیدکنندگان تبدیل شدهاند. ویکی‌ها امکان‌ها و فرصت‌های جدیدی در فضای اینترنت ایجاد کرده‌اند، همان‌طور که با چالش‌هایی نیز روبه‌رو بوده‌اند. در فرآیندی که «دموکراتیزه شدن دانش و اطلاعات» نام گرفته، برخی صاحب‌نظران ویکی‌ها را دارای نقش کلیدی می‌دانند.
تولد ویکی‌ها
ویکی در زبان هاوایی به معنای تند، سریع و چابک است. زمانی که وارد کانینگ‌هام در سال ۱۹۵۵ وب‌سایتی ساخت که محتوای آن برای کاربران قابل ویرایش بود و عنوان «ویکی‌‌ویکی‌وب» را برای آن برگزید، ویکی معنای جدیدی پیدا کرد. از آن زمان ویکی‌ها به وب‌سایت‌هایی اطلاق می‌شود که محتوای آنها به‌وسیله کاربران اینترنتی تولید و ویرایش می‌شود. اما ویکی‌‌ویکی‌وب جز اولین بودن نقش برجسته‌ی دیگری در تاریخ اینترنت ندارد و ویکی‌ها با تولد و استقبال گسترده از ویکی‌پدیا شناخته شدند.
ویکی‌پدیا دانشنامهی آزادی است که در سال ۲۰۰۱ راه‌اندازی شد. جیمی والز و لری سینگر موسسان ویکی‌پدیا، پیش از آن بر روی پروژه‌ی دانشنامهی آنلاینی باعنوان نوپدیا کار می‌کردند. محدودیت‌های نوپدیا، ایده‌ی ایجاد دانشنامهی جدید با مدل ویکی را به‌وجود آورد و بدین ترتیب ویکی‌پدیا متولد شد. از آنجایی که در ویکی‌ها محتوا را کاربران تولید میکنند طبیعی بود که در ابتدای کار، ویکی‌پدیا مرجع مهمی نباشد و زیاد مورد توجه قرار نگیرد. هرچند به‌نسبت پروژه نوپدیا، ویکی‌پدیا به‌تدریج موقعیت بهتری پیدا کرد ولی والز از موسسان ویکی‌پدیا می‌گوید در سه سال اول فعالیت وب‌سایت توجه چندانی به ما نمی‌شد. اما تنها چند سال زمان لازم بود تا مدخل‌های این دانشنامهی آنلاین به‌تدریج شکل بگیرند و توسط کاربران علاقه‌مند گسترش یابند. ویکی‌پدیا چند سال بعد نه تنها مهم‌ترین دانشنامهی اینترنتی شد، بلکه به یکی از وب‌سایت‌های اصلی دنیای مجازی تبدیل شد. ویکی‌پدیا هم‌اکنون در رده‌بندی برترین وب‌سایت‌های دنیا از دید الکسا در رده‌ی هفتم قرار دارد و در رده‌بندی گوگل چهارمین وب‌سایت دنیاست. ویکی‌پدیا موفق‌ترین و مشهورترین پروژه‌ی ویکی در دنیاست ولی دنیای ویکی‌ها به همین‌جا ختم نمی‌شود. موسسان ویکی‌پدیا چندی بعد بنیاد ویکی‌مدیا را تاسیس کردند و پروژه‌های مشابه متعددی در حوزه‌های مختلف راه‌اندازی کردند که به‌روزرسانی آنها همگی از مدل ویکی پیروی می‌کرد. خارج از بنیاد ویکی‌مدیا نیز ویکی‌های زیادی مشغول به فعالیت هستند. علاوه بر این، نرم‌افزارهای زیادی برای راه‌اندازی ویکی به رایگان در اینترنت موجود است و به کمک این نرم‌افزارها بسیاری از وب‌سایت‌های تخصصی، بخش ویکی را در کنار بخش‌هایی مانند فروم و وبلاگ در وب‌سایت‌های‌شان ایجاد میکنند.
انواع ویکی‌ها
گونه‌های متفاوتی از نظر ساختار فنی و کاربرد برای ویکی‌ها ذکر شده است. ویکی‌های شخصی (Personal wiki)، بلیکی‌ها (Bliki)، ویکی‌های معنایی (Semantic wiki)، ویکی‌های موبایل (Mobile wiki) و غیره از جمله گونه‌های مختلف ویکی‌ها هستند. ویکی‌های شخصی با اهداف و انگیزه‌های فردی راه‌اندازی می‌شوند؛ ویکی‌های موبایل برای کاربران اینترنت همراه طراحی شدهاند و امکان دسترسی و کاربری ساده برای این‌گروه را فراهم میکنند و ویکی‌های معنایی در ارتباط با وب معنایی تعریف می‌شوند و عمل میکنند. بلیکی‌ها (وبلاگ-ویکی‌ها) نیز گونه‌ی دیگری از ویکی‌ها به‌شمار می‌آیند. بلیکی‌ها ترکیبی از دو مفهوم وبی وبلاگ و ویکی است. ساختار عملکرد بلیکی‌ها نیز مابین این دو گونه‌ی رسانه‌ی اجتماعی قرار می‌گیرد، از سویی تولید محتوا در آنها به وبلاگ‌ها شبیه است و از سویی امکان‌های محدودی برای ویرایش در نظر گرفته شده است. ویکی‌فارم‌ها (Wiki farm) یا به‌عبارتی مزرعه‌های ویکی را نیز می‌توان گونه‌ی دیگری به‌شمار آورد. ویکی‌فارم‌ها فضایی برای میزبانی و ابزارهایی برای راه‌اندازی و توسعه ویکی‌های مستقل از جانب کاربران اینترنتی هستند. ویکی‌فارم‌ها در دنیای ویکی‌ها، نقش سرویس‌وبلاگ‌ها در وبلاگستان را دارند. کاربران اینترنتی می‌توانند با مراجعه به ویکی‌فارم‌ها، شخصا اقدام به راه‌اندازی ویکی در حوزه‌ی مورد علاقه‌شان کنند. ویکیا (Wikia) یکی از معروف‌ترین ویکی‌فارم‌های دنیای مجازی است. ویکیا را نیز جیمی والز، از موسسان ویکی‌پدیا تاسیس کرده و برخلاف ویکی‌پدیا که یک مجموعه غیرانتفاعی است، در ویکیا سیاست درآمدزایی از طریق نمایش آگهی دنبال می‌شود.
کاربردهای ویکی‌ها
ویکی‌ها در حوزه‌های مختلفی به‌کار گرفته می‌شوند تا طیف گسترده‌ای از هدف‌ها را پوشش دهند. کاربرد علمی ویکی‌ها در جهت توسعه و همگانی‌کردن دانش از جمله شناخته شده‌ترین هدف‌های ویکی‌هاست. از تدوین دانش‌نامه‌های عمومی و تخصصی تا پیشبرد پروژه‌های مشارکتی باحضور متخصصانی از نقاط جغرافیایی مختلف را می‌توان با استفاده از ویکی‌ها جلو برد. ویکی‌ها در حوزه سرگرمی و هواداری نیز مورد توجه هستند و طرفداران حوزه‌های مختلف صنعت سرگرمی با استفاده از ویکی‌ها اطلاعات‌شان را به اشتراک می‌گذارند. گونه‌ی سازمانی ویکی‌ها نیز که در ایران کمتر شناخته شده، از اهمیت قابل توجهی برخوردار است. ویکی‌های سازمانی برای ساماندهی به ارتباطات داخلی شرکت‌ها و نهادها راه‌اندازی می‌شوند. این ویکی‌ها گاهی در درون سازمان‌ها و برای مدیریت ارتباطات بین کارمندان و مدیران به‌کار گرفته می‌شوند و گاه از آنها برای ارتباط سازمان با مشتریان استفاده می‌شود. به‌کارگیری ویکی‌ها به‌عنوان ابزار ارتباطی درون سازمانی علاوه بر اینکه امکانات گسترده جدیدی را در اختیار سازمان‌ها قرار می‌دهد می‌تواند در کاهش ترافیک ایمیل‌ها نیز موثر باشد. بخش عمده‌ای از تبادلاتی که به‌وسیله ایمیل انجام می‌شود را می‌توان از طریق ویکی‌ها در سازمان‌ها دنبال کرد.
به‌اشتراک‌گذاری اطلاعات در درون سازمان‌ها نتایج مطلوبی را به‌دنبال داشته و از جمله باعث شده بخش‌های مختلف با اطلاع از عملکرد یکدیگر از انجام کارهای تکراری پرهیز کنند. نوکیا، از جمله شرکت‌های معروفی است که از ویکی‌ها برای مدیریت ارتباطات درون‌سازمانی‌اش استفاده کرده است. ویرایش فایل‌ها، تماس‌های بین کارمندان، ایده‌پردازی، تعیین وضعیت پروژهها و مواردی از این قبیل در بستر ویکی‌های این شرکت انجام می‌شود. به‌کارگیری ویکی‌ها در حوزه آموزش نیز از جمله کاربردهای جدی این رسانه‌های جدید اجتماعی است که تاثیر زیادی در تحول فرآیندهای پژوهشی و آموزشی داشته است.
چالش‌های ویکی‌ها
ویکی‌ها به‌خصوص ویکی‌های عمومی که امکان دسترسی و ویرایش در آنها برای همه‌ی کاربران فراهم است همواره با چالش‌های جدی در حوزه‌های مختلف مواجه بوده‌اند. ویکی‌پدیا به‌عنوان شناخته‌شده‌ترین ویکی همراه در معرض انتقادات و حمله‌های مخالفان درمورد اعتبار مطالب‌ش قرار داشته است. مخالفان ویکی‌پدیا می‌گویند از آنجایی که مطالب ویکی‌پدیا را نه متخصصان، بلکه کاربران عادی می‌نویسند پس نمی‌توان مطالب آنها را چندان معتبر بهحساب آورد. منتقدان می‌گویند مدخل‌های این دانشنامه به‌وسیله کاربرانی نوشته می‌شود که در بین آنها افراد گوناگونی با انگیزه‌ها و سطح تخصص و سواد متفاوت حضور دارند، پس نمی‌توان به مطالب ثبت شده اطمینان کافی داشت. از طرفی هرلحظه امکان ویرایش مطالب باهدف دستکاری‌های خرابکارانه وجود دارد و می‌توان اطلاعات موضوع خاصی را به‌انحراف کشاند. در برابر این انتقادات ویکی‌پدیا در عمل توانسته با برخی تغییرات جزئی در نحوه عملکردش و مهم‌تر از آن با اراده‌ی جمعی کاربرانش نشان دهد که می‌توان دانشنامه‌‌ای معتبر در سطح جهانی داشت که حاصل تلاش گروهی داوطلبانه علاقه‌مندان به دانش است. فعالیت داوطلبانه کاربران ویکی‌پدیا توانسته در موضوعات مختلف اطلاعات معتبری گردآوری کند و از سوی دیگر دستکاری‌های خرابکارانه در مطالب را به‌حداقل برساند. چند سال پیش نتایج یک پژوهش علمی نشان داد در دانشنامهی ویکی‌پدیا، نسبت به دانشنامهی بریتانیکا که به‌وسیله‌ی متخصصان نوشته می‌شود، تفاوت چندانی از نظر تعداد خطاها وجود ندارد. ویکی‌پدیا که ادعای بی‌طرفی در ارائه مطالب را سرلوحه کارش قرار داده از سوی دیگر با برخی دولت‌ها، گروه‌ها، شرکت‌ها و شخصیت‌ها نیز به مشکلاتی برخورده است. موضوعات مناقشه‌برانگیز زیادی در دنیا وجود دارد که در مورد آنها هر یک از طرفین دعوا دیدگاه‌های متفاوتی دارند. ویکی‌پدیا ادعای بی‌طرفی را مطرح می‌کند و برآیند دیدگاه‌های کاربرانش را منعکس می‌کند، اما اختلاف بین دیدگاه مورد توافق در ویکی‌پدیا با دیدگاه طرفین مناقشه، گاه برای ویکی‌پدیا مشکلاتی ایجاد کرده است.
ویکی‌ها در ایران
برخلاف سایر گونه‌های رسانه‌های اجتماعی، ویکی‌ها در ایران چندان با استفبال کاربران اینترنتی مواجه نشده‌اند. در سال‌های گذشته کاربران ایرانی در استفاده از وبلاگ‌ها و شبکه‌های اجتماعی در سطح جهانی پیشگام بوده‌اند و آمارهای مربوط به آنها در رده کشورهای نخست قرار داشته است. اما هیچ‌گاه از ویکی‌ها استقبال قابل توجهی نشده و آمارهای مربوط به ایران کمتر از حد انتظار بوده است. اگر زبان فارسی در بین وبلاگ‌های دنیا زمانی در رده‌ی سوم قرار داشت و هنوز هم در میان ۲۰ زبان اول قرار می‌گیرد، اما در ویکی‌پدیا، فارسی پایین‌تر از زبان‌هایی مثل رومانیایی، مجاری و بلغاری معمولا در رده‌ی ۳۰ تا ۴۰ قرار دارد. در سایر ویکی‌های مطرح دنیا نیز زبان فارسی و سایر زبان‌های مربوط به ایران در رده‌ی بالایی قرار ندارند.
از سوی دیگر اگر راه‌اندازی سرویس‌وبلاگ‌های فارسی و شبکه‌های اجتماعی بومی پس از نمونه‌های خارجی آنها در بین کاربران ایرانی با استقبال همراه بود، ویکی‌های فارسی هیچ‌گاه با استقبال مواجه نشدند. هیچ ویکی شناخته‌شده و مطرحی در بین وب‌سایت‌های برتر ایران وجود ندارد. تعداد ویکی‌های فارسی محدود و کمتر از چند ده تاست که اغلب آنها هم در موضوعات تخصصی و با کاربران بسیار محدود فعالیت میکنند. فعالیت در ویکی‌ها و کمک به گسترش و توسعه آنها اغلب نوعی کار داوطلبانه است که با کسب شهرت و منفعت شخصی خاصی همراه نیست. برآیند این تلاش‌های مشارکتی داوطلبانه است که محتوای قابل قبول و معتبری را ایجاد می‌کند و ممکن است حتی ساعت‌ها زمانی که هر کاربر صرف تولید و ویرایش مطالب یک ویکی می‌کند هیچ‌گاه به‌نام او شناخته نشود. شاید مجموع این ویژگی‌ها باشد که باعث شده کاربران ایرانی استقبال چندانی از ویکی‌ها نداشته باشند و ترجیح دهند زمان آنلاین‌شان را بیشتر در سایر گونه‌های رسانه‌های اجتماعی به‌خصوص شبکه‌های اجتماعی صرف کنند.
ماهنامه‌ی دنیای کامپیوتر و ارتباطات
پرونده ویکی‌ها، شماره ۹۲، مردادماه ۱۳۸۹
