ماهنامه دنیای کامپیوتر و ارتباطات، محمد مهدی مولایی - تنها چند هفته زمان کافی بود تا وب‌سایت ناشناخته «ویکی‌لیکس» به آن میزان از شهرت برسد که در کنار ویکی‌پدیا به معروف‌ترین ویکی‌های جهان تبدیل شوند. ویکی‌لیکس با انتشار اسناد محرمانه ارتش آمریکا مربوط به حمله نظامی به افغانستان، نه تنها خشم و اظهارنظر رسمی کاخ‌سفید را برانگیخت، بلکه مقامات رسمی بلندپایه چند کشور دیگر را نیز به موضع‌گیری واداشت. این افشاگری، ویکی‌لیکس را به یکی از سوژه‌های اصلی رسانه‌ها در ماه گذشته تبدیل کرده و به شهرتی جهانی رسانده است. شهرتی که البته با دردسرهایی همراه بوده و مشخص نیست چه سرنوشتی را برای ویکی‌لیکس رقم خواهد زد.
راه‌اندازی ویکی‌لیکس
ویکی‌لیکس (WikiLeaks.org) سال ۲۰۰۶ به عنوان سازمانی بین‌المللی در سوئد پایه‌گذاری شد. پروژه ویکی‌لیکس را جمعی از فعالان حقوق بشر و مخالفان سانسور اطلاعات راه‌اندازی کرده‌اند. گروه بنیانگذاران و مشاوران ویکی‌لیکس مجموعه‌ای از روزنامه‌نگاران، نویسندگان و اکتیویست‌های کشورهای مختلف به همراه تعدادی از برنامه‌نویسان کامپیوتری، متخصصان امنیت شبکه و وکلا هستند که برای پیگیری دغدغه مشترک‌شان در خصوص آزادی اطلاعات گردهم آمده‌اند. ویکی‌لیکس در مالکیت مجموعه سان‌شاین‌پرس (The Sunshine Press) قرار دارد و «ژولین اسنج» که در استرالیا متولد شده به‌عنوان بنیانگذار و سردبیر این وب‌سایت شناخته می‌شود.
ویکی‌لیکس که با هدف انتشار اطلاعات مهم نشت پیدا کرده از سازمان‌ها راه‌اندازی شده بود در حال حاضر بیش از یک میلیون سند و مدرک را در خود جای داده است. ویکی‌لیکس اسناد را با نام مستعار منتشر می‌کند تا نام و نشان منابعش فاش نشود و خطری برای آنها پیش نیاید. هر شخص می‌تواند از طریق امکان شبکه‌ای پیچیده و مطمئنی که فراهم شده اسناد و مدارک را برای ویکی‌لیکس ارسال کند، ولی انتشار این اسناد با نظر تیمی در ویکی‌لیکس انجام می‌شود.
ویکی‌لیکس تنها انتشار اسناد و مدارک منتشر نشده که عموماً محرمانه هستند را می‌پذیرد و جایی برای اظهارات و شایعات تایید نشده ندارد. این وب‌سایت در چهار سال گذشته فضایی برای افشای اطلاعات و اسناد قابل توجهی بوده که جنجال‌ها و چالش‌های زیادی را به‌دنبال داشته است. ویکی‌لیکس تاکنون با بیش از ۱۰۰ دعوای حقوقی مواجه شده است. علیرغم این چالش‌ها تاکنون ویکی‌لیکس با استفاده از وکلای خبره خود که از قوانین مدافع آزادی اطلاعات در کشور سوئد حداکثر استفاده را می‌برند و همچنین کمک‌های مالی افراد و سازمان‌های علاقه‌مند به گردش آزاد اطلاعات پا برجامانده است.
مهم‌ترین افشاگری‌ها
بیش از ۹۰ هزار سند جنجالی درباره جنگ افغانستان که اخیراً در ویکی‌لیکس قرار گرفت تنها بخش کوچکی از مجموعه اسناد و اطلاعات منتشر شده در این وب‌سایت است. انتشار نسخه‌ای از دستورالعمل مربوط به رفتار با زندانیان بازداشتگاه گوانتانامو در سال ۲۰۰۷، انتشار تصاویری از ایمیل شخصی سارا پیلین نامزد معاونت ریاست جمهوری آمریکا در سال ۲۰۰۸ و انتشار فهرستی از اسامی و مشخصات مربوط به حزب ملی بریتانیا (BNP) در سال ۲۰۰۹ از جمله جنجالی‌ترین و مهم‌ترین افشاگری‌های ویکی‌لیکس هستند.
پیش از مورد جنگ افغانستان نیز آخرین افشاگری ویکی‌لیکس به حضور نظامیان امریکایی در عراق مربوط می‌شود. اوایل سال ۲۰۱۰ فایلی ویدئویی در ویکی‌لیکس منتشر شد که در آن نشان می‌داد یک هلی‌کوپتر آپاچی ارتش آمریکا، در جریان حمله‌ای به بغداد، با تیراندازی ۱۲ نفر غیرنظامی از جمله دو خبرنگار خبرگزاری رویترز را می‌کشد. در جریان این کشتار که در سال ۲۰۰۷ روی داده بود نظامیان آمریکایی دوربین و دیگر تجهیزات کارمندان رویترز را به اشتباه سلاح می‌بینند و به آنها تیراندازی می‌کنند. این ویدئو پس از سه سال از افرادی در درون ارتش آمریکا به بیرون نشت پیدا کرده بود. پس از انتشار این سند یک مقام وزارت دفاع آمریکا واقعی بودن ویدئوی منتشر شده را تایید کرد.
حمله نظامی به افغانستان
چندی پیش ده‌ها هزار صفحه سند مربوط به جنگ افغانستان از طریق منابعی فاش نشده به دست ویکی‌لیکس رسید. پس از بررسی‌های اولیه، بخشی از این اسناد در وب‌سایت قرار گرفت و همچنین از طریق روزنامه‌های نیویورک تایمز آمریکا، گاردین بریتانیا و مجله اشپیگل آلمان منتشر شد. این اسناد شامل جزئیاتی دقیق از جنگ افغانستان در سال‌های ۲۰۰۴ تا ۲۰۱۰ است و در آن به نقش امریکا و برخی کشورهای همسایه افغانستان در این جنگ اشاره شده. ادعاهای فراوانی در این ده‌ها هزار صفحه سند مطرح شده است.
از جمله بخشی از این اسناد به ناتوانی امریکا در جلوگیری از افزایش تعداد قربانیان غیرنظامی در اثر حملات و تلاش برای مخفی نگاه داشتن اطلاعات و آمار ناشی از این حملات اشاره دارد. اسناد همچنین می‌تواند نشان‌دهنده انجام جرائم جنگی توسط نیروهای آمریکا باشد. برخی کارشناسان امنیتی نشت این اسناد را بعد از افشای اسناد مربوط به جنگ ویتنام، بزرگ‌ترین مورد افشای اسناد در تاریخ ارتش آمریکا می‌دانند.
مشاور امنیت ملی آمریکا بلافاصله به این افشاگری واکنش نشان داد و افشای اطلاعات محرمانه‌ای که می‌تواند جان آمریکاییان و منابع وابسته به این کشور را در معرض خطر قرار دهد و امنیت ملی این کشور را تهدید کند، محکوم کرد. وزیر دفاع آمریکا هم انتشار اسناد سری نظامی در مورد جنگ افغانستان را بالقوه خطرناک توصیف کرد. رابرت گیتس گفت با انتشار این اسناد بخشی از تاکتیک‌های نظامی ایالات متحده در اختیار دشمنانش قرار گرفته است.
مایک مالن، رئیس ستاد مشترک ارتش ایالات متحده نیز با متهم کردن سردبیر ویکی‌لیکس گفت دست اسناج و منبع اطلاعاتی‌اش ممکن است به خون سربازان جوان آمریکایی یا خانواده‌های افغان آغشته باشد. حتی باراک اوباما، رئیس جمهوری آمریکا هم ناچار به موضع‌گیری در این خصوص شد و ضمن ابراز نگرانی ازاین افشای اسناد اعلام کرد این اسناد حاوی اطلاعات تازه‌ای نیستند.
موضع‌گیری در خصوص اسناد منتشر شده در ویکی‌لیکس تنها به امریکایی‌ها محدود نماند و مقامات بلندپایه کشورهای دیگری از جمله افغانستان، پاکستان و ایران نیز اظهارنظرهایی را مطرح کردند. در این خصوص حامد کرزای، رییس جمهوری افغانستان، از ویکی‌لیکس به شدت انتقاد کرد و افشای اسناد در این وب‌سایت را «بسیار غیرمسئولانه» دانست.
در مقابل سردبیر ویکی‌لیکس با رد اتهامات وارد شده در خصوص امکان به خطر افتادن جان سربازان امریکایی و منابع خبری افغان در اثر افشای اسناد، انتشار مدارک محرمانه نظامی را در جهت آگاهی بخشی به افکار عمومی جهان می‌داند. به گفته او با این افشاگری «مردم متوجه می‌شوند در این جنگ چه اتفاقی افتاده است، هر چند ممکن است باعث سرخوردگی آنان شود.»
مقابله با ویکی‌لیکس
در چهار سال فعالیت ویکی‌لیکس و در جریان دعواهای حقوقی، حتی زمانی که در سال ۲۰۰۸ یک بانک سوئیسی توانست از دادگاه اجازه مسدود کردن وب‌سایت را بگیرد، فعالیت ویکی‌لیکس متوقف نشد. ویکی‌لیکس اسناد مربوط به فعالیت‌های این بانک را منتشر کرده بود که با شکایت در دادگاه مواجه شد و دادگاه اولیه حکم به مسدود کردن وب‌سایت داد. اما ویکی‌لیکس علاوه بر سرور اصلی در کشور سوئد، پشتیبان‌های دیگری در سایر کشورها دارد و توانست تا لغو شدن دستور دادگاه به فعالیت‌ش ادامه دهد.
حال مقامات امریکایی که امنیت ملی کشورشان را با انتشار اسناد در ویکی‌لیکس در معرض خطر می‌بینند به فکر مقابله افتاده‌اند ولی هنوز راه مناسبی پیدا نکرده‌اند. مقامات امریکایی در اظهارنظرهای رسمی‌شان از زبان‌های مختلف برای مقابله با ویکی‌لیکس استفاده کرده‌اند. ابتدا سخنگوی کاخ سفید از ویکی‌لیکس خواست اسناد و مدارک بیشتری در این خصوص منتشر نکند، چند روز بعد نیز وزارت دفاع امریکا گردانندگان ویکی‌لیکس را تهدید کرده و از آنها رسماً خواست تا تمامی اسنادی را که در اختیار دارند در اختیاردارند به این وزارتخانه تحویل دهند.
اسنج سردبیر ویکی‌لیکس شهروند امریکا نیست و در این کشور نیز سکونت ندارد که بتوانند به راحتی از طریق حقوقی با او برخورد کنند. اما سیستم امنیتی و دفاعی آمریکا همه راه‌های ممکن دیگر را در این خصوص بررسی می‌کند. رسانه‌های مختلف از اقداماتی نظیر تلاش برای هک کردن این وب‌سایت تا اقدامات امنیتی دیگر برای مقابله با ویکی‌لیکس خبر داده‌اند. آسوشیتدپرس در گزارشی در این‌باره حتی گزینه فیلترکردن ویکی‌لیکس در امریکا را مطرح کرده بود.
در این گزارش آمده این گزینه هم نمی‌تواند مشکل دولت آمریکا را حل کند چرا که «فیلتر کردن یک وب‌سایت حس کنجکاوی مردم را درباره آن وب‌سایت افزایش می‌دهد و کاربران را تشویق می‌کند که با استفاده از فیلترشکن به اطلاعات موجود در آن وب‌سایت دسترسی پیدا کنند.»
پس از انتشار سری اول ده‌ها هزار سند درباره جنگ افغانستان در ویکی‌لیکس، فایل مشکوکی با عنوان بیمه (Insurance) بر روی وب‌سایت قرار گرفت. محتویات این فایل مشخص نیست چرا که برای باز کردن آن کلمه عبور نیاز است. برخی از رسانه‌ها این دیدگاه را مطرح کردند که این فایل، ویکی‌لیکس را در مقابل حملات احتمالی بیمه کرده است و در صورتی که اتفاقی برای سردبیر وب‌سایت بیفتد، فایل رمزگشایی خواهد شد. در واقع این فایل از سوی برخی تضمینی برای زندگی اسنج در برابر هرگونه خطر احتمالی تصور شد.
روزهای سخت اسنج
«ژولین اسنجِ» استرالیایی که این‌روزها در رسانه‌ها به‌عنوان بنیانگذار ویکی‌لیکس معرفی می‌شود، سخنگو، سردبیر و یکی از ۹ عضو هیئت مشورتی این وب‌سایت است. اسنج شخصیت جالب توجهی دارد. او در دانشگاه، ریاضی، فیزیک و فلسفه خوانده، زمانی برنامه‌نویس و هکر بوده و در حال حاضر در ویکی‌پدیا با عنوان روزنامه‌نگار و اکتیویست اینترنتی معرفی شده است. اسنج حامی نگاه علمی و شفاف به روزنامه‌نگاری است.
او می‌گوید همانطور که در فیزیک نمی‌توان مطلبی را بدون داده‌ها و نتایج تجربی منتشر کرد، در روزنامه‌نگاری نیز باید چنین رویکردی دنبال شود. عملکرد ویکی‌لیکس در حوزه روزنامه‌نگاری همان‌قدر که از سوی برخی جسارت‌آمیز خوانده شده و به عنوان پدیده‌ای در حوزه روزنامه‌نگاری تحقیقی تحسین شده، از سوی برخی دیگر با انتقاداتی مواجه شده است.
اسنج و همکارانش با انتشار اطلاعات و اسناد نشت پیدا کرده در سال‌های اخیر همواره با چالش‌های فراوانی با مراکز قدرت روبه‌رو بوده‌اند ولی تاکنون توانسته‌اند به راه‌شان ادامه دهند. اما به نظر می‌رسد چالش اخیر ویکی‌لیکس و درافتادن با مجموعه کاخ سفید پیچیده‌تر از موارد قبلی باشد و مشخص نیست سرانجام ویکی‌لیکس و سردبیر جسورش را به کجا خواهد کشاند.
در هفته‌های گذشته یک نظامی امریکایی مستقر در کویت به اتهام کمک به افشاگری ویکی‌لیکس دستگیر و به امریکا منتقل شده است. یک نماینده جمهوری‌خواه کنگره آمریکا این سرباز را مستحق اعدام دانسته که نشان از خشم بالای برخی مقامات امریکایی از افشاگری ویکی‌لیکس است. اسنج نیز تهدید شده در صورت ورود به امریکا دستگیر می‌شود. او در گفت‌وگو با روزنامه‌ای اسپانیایی گفته انتظار این واکنش‌ها را داشته است و از این که این مسئله به دستگیری او منجر شود، هراسی ندارد.
دامنه تبعات افشاگری ویکی‌لیکس روزبه‌روز گسترش می‌یابد و به نظر می‌رسد اسنج روزهای سختی در پیش خواهد داشت. هفته‌نامه اشپیگل اخیرا با اسنج درباره افشاگری اخیر ویکی‌لیکس در مسائل افغانستان گفت‌وگویی انجام داده است. خبرنگار اشپیگل در انتهای گفت‌وگو از اسنج می‌پرسد: «شما می‌توانستید در دره سیلیکون شرکتی راه بیندازید و در پالوآلتو خانه‌ای با استخر داشته باشید، چرا به جای آن ویکی‌لیکس را انتخاب کردید؟»
پاسخ اسنج به سؤال خواندنی است: «ما فقط یک بار زندگی می‌کنیم. به همین دلیل باید در این دوران کاری مفید و رضایت‌بخش انجام دهیم. کاری که من می‌کنم، برای خودم چنین کاری است. من از ایجاد کارهای بزرگ و از کمک به انسان‌هایی که آسیب‌پذیر هستند، لذت می‌برم. له کردن حرام‌زاده‌ها برای من کار لذت‌بخشی است.»
