هفته‌نامه‌ی پنجره، حمیدرضا حسن پور، هر شبکه اجتماعی، یک ساختار اجتماعی است و متشکل از کانون هایی که شامل افراد یا سازمان های می شود. این کانون ها می توانند با هم تناظری یکبهیک یا چند به چند داشته باشند. تناظر ممکن است رابطه هایی چون دوستی، خویشاوندی، علایق مشترک، تبادل تجاری و یا باورهای مشترک را در بر بگیرد. در یک شبکه اجتماعی، سلسلهمراتب عمودی وجود ندارد و تنها عامل مهم، افرادی هستند که هرکس در این گراف به هم پیوسته به آن ها مرتبط است. در تعامل بین این کانون های متناظر است که فرهنگ و ارزش های جامعه متبلور می شود. ارزش ها، پنداشت و اندیشه هایی هستند که اعضای جامعه درباره آن چه که پسندیده یا ناپسند، خوب یا بد است، دارند. ارزش های افراد بهشدت تحت تأثیر فرهنگ جامعه و گرایش های حاکم بر جامعه و شبکه های اجتماعی است که در آن واقع شده اند. این ارزش ها که ناشی از وجدان جمعی مشترک هستند، بهواسطه افکار عمومی جامعه پاسداری می شوند. اعضای هر شبکه بایستی با ارزش ها و استانداردهای رفتاری پذیرفته شده در آن همنوا شوند. امری که نادیده گرفتن آن می تواند به فشار از جانب سایر اعضاء به صورت انزوا و طرد از شبکه اجتماعی منجر شود. مفهوم طرد با مسئله عاملیت ارتباط تنگاتنگی دارد. یعنی در فرآیند طرد، فردی توسط افراد دیگر رانده می شود. البته مواردی را می توان برشمرد که افراد به واسطه تصمیماتی که خارج از توان و کنترل آن هاست، طرد می شوند. در این صورت فرد مطرود، از بخشی از امتیازات شبکه اجتماعی محروم شده و برای برخورداری از مزایای کامل شبکه، مجبور است که همانندسازی را پذیرفته و با هنجارها و ارزش های غالب در شبکه همنوا شود. این همنوایی به صورت پذیرش ارزش های مورد نظر و یا افتادن در مارپیچ سکوت رخ می دهد. مارپیچ سکوت نظریه ای است که توسط «نوئل نیومن» جامعه شناس آلمانی بیان شده است و بر طبق آن، افراد اقلیتی که احساس می کنند نظرشان با نظر اکثریت متفاوت است، از ترس طرد شدن، عقب نشینی کرده و آن را به زبان نمی آورند. در نتیجه سکوت آن ها باعث می شود تا موضع اکثریت تقویت شده و نظر اقلیت حذف شود. بدینترتیب مارپیچ سکوت شکل گرفته و ارزش هایی که در جامعه حکمفرما بودند، نمود بیشتری خواهند داشت. با مطالعه این ارزش هاست که می توان به تمایلات اعضای یک شبکه اجتماعی پیبرد و کارکرد و پیامدهای عضویت در آن را بررسی کرد و هم چنین دریافت چگونه این ارزش های مشترک با وجدان فردی و جمعی ارتباط پیدا می کند و فرآیند دوگانه شخصی کردن و اجتماعی کردن شکل می گیرد.
(۲)
از مسائل نظری بسیار مهمی که در بررسی ساختارهای اجتماعی به آن توجه می شود، تعارض بین کنش انسانی و ساختار اجتماعی است. به عبارتی، پاسخ به این سئوال مهم که ما در یک ساختار اجتماعی، تا چه حد می توانیم کنشگری خلاق بوده و بر شرایط پیرامون خود نظارت و کنترل داشته باشیم؟ و تا چه میزان ماهیت جبری عوامل ساختار اجتماعی بر عاملیت فردی و کنش های ما اثرگذار هستند؟ این سئوال را می توان به صورت ساده و چنین بیان کرد: وقتی ما در یک ساختار و شبکه اجتماعی وارد می شویم، چقدر خودمان هستیم و به باورها و ارزش های فردی خود پایبندیم؟ هر فرد که به یک اجتماع تعلق پیدا می کند، در جست وجوی هویت است. هویت ها تنها در جوامع مفهوم می یابند و این جوامع هستند که آن ها را تعریف و سازماندهی می کنند. هنگامی که در مورد هویت ها صحبت می شود، بدین معناست که گروه های اجتماعی درباره جهان بهنحوی متفاوت می اندیشند؛ با معیارهایی متفاوت آن را ارزیابی می کنند؛ خواست ها و آرزوهای متفاوتی دارند و در مجموع سبک متفاوتی از زندگی را ترجیح می دهند. (عبدی و گودرزی، ۱۳۷۸) سندیکاهای کارگری و حامیان محیط زیست از نمونه هایی هستند که از یک هویت اجتماعی مشترک سود می برند. بدیهی است که تفاوت ساختار جوامع سنتی با جوامع مجازی، باعث می شود که افراد در جوامع مجازی بتوانند با اسامی مستعاری که انتخاب می کنند، چند باره عضو شده و برای خود هویت های چندگانه کسب کنند و با هر کدام از آن ها هویت های متفاوتی را بیابند. هویت هایی که می توانند با هویت شخصی شان کاملا متفاوت و شاید هم در تضاد باشد. مطالعات نشان داده که وقتی تفاوت میان اعضای یک اجتماع زیاد باشد، افراد تمایل خواهند داشت تا بنابر هویت اجتماعی خود رفتار کنند تا آن که بهعنوان فرد نقشی ایفا کنند.
(۳)
در شبکه های اجتماعی سنتی که در تار و پود فرهنگ ما تنیده شده اند، عمدتا با نهادها و طبقات اجتماعی همگون مواجهیم که ساخت رسمی داشته و ارزش های خود را از طریق تکرار و در گذر زمان به هنجارها و الگوهای رفتاری ثابتی تبدیل می کنند که از طریق مکانیسم های بازتولید فرهنگی، موجب حفظ و استمرار میراث فرهنگی در طی زمان و بین نسل ها می شوند. در این نوع شبکه های اجتماعی، اساس ارتباطات میان اجزای شبکه بر «مراوده» استوار است. مراوده یعنی هر نوع ملاقات بین دو یا چند نفر در وضعیت کنش رو در روی متقابل. با توجه به محدودیت چنین مراوداتی، در شبکه های سنتی عموما تعامل میان افراد از طریق فعالیت های مشترک و گفت وگوهای مستقیم با یکدیگر و به کندی صورت می پذیرد و محدودیت های خاص ارتباطی مانع از مشارکت جدی مخاطب در فرآیند مباحثه می شوند. پس ارتباط تولیدکننده پیام با مخاطب، عمدتا یک سویه بوده و در موارد اندکی نیز شاهد ارتباطات دوسویه هستیم. در نتیجه در این نوع شبکه های سنتی، ارسال پیام در اختیار تعداد محدودی است و اغلب افراد نقش گیرنده پیام را دارند و از آن جا که هویت اعضاء نیز به طور عمده با نقش اجتماعی یکسان است، معمولا هویت شخصی که حاصل فرآیند رشد و تکوین شخصی است، با هویت اجتماعی انطباق دارد و بازآفرینی هویت اجتماعی بهندرت امکان پذیر است.
(۴)
زمان زیادی نیست که از فراگیر شدن پدیده اینترنت و ایجاد فضای مجازی می گذرد، اما سرعت جذب کاربران آن به ویژه در جوامع در حال توسعه از برآوردهای اولیه بسیار بیشتر بوده است. همزمانی این رشد در جوامع در حال توسعه مانند ایران با تغییرات در هرم جمعیتی و افزایش قشر جوانان تحصیل کرده، منجر به ایجاد یک طبقه متوسط نوظهور شده است. لزوم داشتن سواد دیجیتالی و هزینه نسبتا بالای زیرساخت های دسترسی به شبکه اینترنت در ایران باعث شده است که کاربران شبکه های اجتماعی مجازی، عمدتا از بین همین طبقه متوسط باشند که زندگی مدرن از مختصات آن است. به عبارتی می توان گفت که هم اکنون اینترنت و شبکه های اجتماعی بیشتر به عنوان رسانه های نخبگان مطرح هستند و کمتر امکان جذب توده ها را داشته اند. این موارد درنهایت باعث شده تا این شبکه ها دارای جهت گیری ها و ارزش های خاصی باشند که لزوما در تمامی گستره جامعه واقعی، پذیرفته نباشد. لذا در حال حاضر هویت اجتماعی اعضای آن ها نیز می تواند متأثر از این عوامل باشد. البته با فراگیرتر شدن دسترسی به این شبکه ها و با ورود اعضای طبقات جدید به این شبکه های اجتماعی، این معادلات قابل تغییر است.
از دیگر ویژگی های جالب توجه شبکه های اجتماعی مجازی می توان به این نکته اشاره کرد که گرچه در حال حاضر امکانات مورد نیاز و هزینه دسترسی و دریافت پیام از آن ها نسبت به شبکه های اجتماعی بالاتر است، اما در عوض هزینه تولید و انتشار پیام در این شبکه ها نسبت به رقبای سنتی بسیار ناچیز است. امری که ایجاد الگوی تبادل پیام چند به چند را ممکن ساخته و هر کاربر را در عین حال که گیرنده و دریافت کننده پیام است، به طور همزمان به مولد و ناشر پیام مبدل می کند. بهعبارتی هر عضو علاوهبر این که ارزش های مشترک سایر اعضاء را می پذیرد، می تواند روی آن ها نیز تأثیر بگذارد. حاصل این خواهد شد که هویت اجتماعی کاربران چند وجهی و بیثبات تر شده و آنان به طور مستمر به آفرینش و بازآفرینش هویت های خود بپردازند.
