مجله‌ی دنیای کامپیوتر و ارتباطات، محمد مهدی مولایی - مرکز مطالعات استراتژیک مجمع تشخیص مصلحت نظام ماه‌گذشته میزبان نشستی بود با عنوان «شبکه‌های اجتماعی، فرصت‌ها و تهدیدها». صاحب‌نظران حوزه‌های علوم ارتباطات، علوم اجتماعی و علوم سیاسی در این نشست به ارائه دیدگاه‌های‌شان پرداختند تا علی‌رغم برخی کاستی‌ها نخستین نشست رسمی با موضوع شبکه‌های اجتماعی در ایران برگزار شده باشد و این مبحث جدید و مهم دنیای جدید اطلاعاتی شده جایی در مباحث رسمی کشور باز کند.

شبکه‌های اجتماعی، ابزاری برای سرگرم‌سازی

محمد سلطانی‌فر، مدیر گروه ارتباطات اجتماعی واحد علوم و تحقیقات دانشگاه آزاد و مدیر گروه پژوهش‌های رسانه‌ای مرکز تحقیقات استراتژیک سخنران اول بود. سلطانی‌فر بخش نخست سخنانش را به شباهت‌های ویژگی‌های تاریخی مردم ایران و فضای شبکه‌های اجتماعی مجازی اختصاص داد. از دید او کم‌اعتمادی به فضای رسمی، عدم رابطه بین روشنفکران و مردم، قدرت‌گریز بودن مردم و خودمداری از جمله ویژگی‌های ایرانیان است که در ارتباط با شبکه‌های اجتماعی جدید قرار دارد. به‌گفته او همانطور که در گذشته بین روشنفکران و مردم جامعه ارتباط مناسبی برقرار نبود، در شبکه‌های اجتماعی هم قشر خاصی از مردم به‌عنوان نخبه می‌توانند به اطلاعات دسترسی داشته باشند. ویژگی دیگر که سلطانی‌فر آن را خودمداری ایرانیان می‌داند نیز در شبکه‌های جدید قابل انطباق است و این شبکه‌ها هم هویت‌های خودساخته را شکل می‌دهد.

به گفته سلطانی‌فر شبکه‌های اجتماعی تا زمانی که در خدمت مردم باشند مفید هستند، ولی اگر این فرصت در اختیار دولت‌ها و حکومت‌ها قرار بگیرد، از ابزاری که مردم در درون آن احساس راحتی می‌کنند به وسیله‌ای برای سوء استفاده تبدیل می‌شوند. در این حالت رابطه بین دولت و مردم به نوعی جنگ چریکی رسانه‌ای تبدیل می‌شود. سلطانی‌فر اعتقاد دارد اگر این شبکه‌ها در خدمت قدرت‌های بزرگ و سیستم‌های امپریالیستی قرار بگیرند می‌توانند به فضایی برای ایجاد جو لذت‌جویانه مجازی تبدیل شوند تا کاربران در درون آنها احساس حضور غیرموثر را تجربه کنند. در این حالت شهروندان به‌جای آنکه دنبال آزادی‌ها و جنبش‌های واقعی بروند، سعی می‌کنند از طریق وارد شدن به این شبکه‌های اجتماعی و نوعی مشارکت مجازی خودشان را ارضا کنند. سلطانی‌فر به برخی رویدادهای جهانی سال‌های اخیر از جمله نسل‌کشی در رواندا و کنگو، جنگ عراق، جنگ لبنان و جنگ غزه اشاره کرد و اعتقاد داشت شاید شبکه‌های اجتماعی اعتراضات طبیعی مردم در مقابل این رویدادها را کنترل کرده‌اند. او تشریح کرد که چگونه گروه‌هایی در این شبکه‌ها شکل می‌گیرد و نخبگان را به خود جذب می‌کنند. این نخبگان تصور می‌کنند با حضور در این شبکه‌ها در سیاست دخالت کرده و در آینده جامعه جهانی نقش ایفا می‌کنند، اما غافل از اینکه آنها سرگرم شده‌اند. مثال آخر او نیز به رویدادهای جدیدتر مرتبط بود: «در ماه‌های قبل شاهد بودیم که با مرگ مایکل جکسون به‌ناگاه این شبکه‌های اجتماعی آبی بر روی وقایع اخیر ریختند و به یکباره دغدغه اصلی همه کاربران موضوع مایکل جکسون شد». در نتیجه به نظر می‌رسد این شبکه‌های اجتماعی جامعه روشنفکر و نخبه را به نوعی سرگرم خودشان کرده‌اند و این همان بلایی است که در دهه‌های ۵۰ و ۶۰ تلویزیون بر سر مردم آورد و همه‌ خواسته‌های مردم به‌نوعی تلویزیونی شد.

ویژگی‌های جدید شبکه‌های اجتماعی

حمیدرضا ضیایی‌پرور، پژوهشگر مرکز تحقیقات استراتژیک نفر دوم بود که سخنرانی‌‌اش را با عنوان «۳۰ ویژگی شبکه‌های اجتماعی» ارائه کرد. سخنرانی او با ذکر تاریخچه‌ای از وب و شبکه‌های اجتماعی آغاز شد. از نظر او تسهیم تجارب از جانب مردم روی وب و انتشار و اشتراک یافته‌ها و دانسته‌ها در فضای سایبر، موتور محرکه و ذات شبکه‌های اجتماعی است. از نگاه او این پدیده از وبلاگ‌ها شروع شد و ایرانی‌ها خیلی زود آن‌را فهمدیدند، به همین جهت بود که وقتی شبکه‌های دوست‌یابی مثل اورکات راه افتاد ایرانی‌ها از آن استقبال کردند و توانستند در آنجا رتبه بگیرند. ضیایی‌پرور انواع شبکه‌های اجتماعی یا رسانه‌های اجتماعی را اینگونه تقسیم‌بندی کرد: وبلاگ‌ها، میکروبلاگ‌ها (توییتر، فرندفیدز)، شبکه‌های دوست‌یابی (اورکات)، شبکه‌های اجتماعی (فیس‌بوک، مای‌اسپیس، کلوب، گوگل‌ویو)، لینک‌دونی‌های عمومی (بالاترین، دیگ)، ویکی‌ها، سایت‌های به‌اشتراک‌گذاری (فلیکر، یوتیوب، کلام)، پیام‌رسان‌ها، فروم‌ها، گروه‌های ایمیلی، خبرخوان‌ها (نیوزپارسیک، گوگل‌ریدر) و پادکست‌ها.

تشریح ویژگی‌های شبکه‌های اجتماعی بخش دیگر سخنرانی ضیایی‌پرور بود. او از بحث هویت به عنوان ویژگی‌ اصلی تحول شبکه‌های اجتماعی یاد کرد. از دید او در ساخت ایمیل و وبلاگ می‌شود از هویتی غیرواقعی و مجازی استفاده کرد، ولی در محیط شبکه‌های اجتماعی هویت‌ها دوباره واقعی شده است. ضیایی‌پرور این ویژگی را این‌طور تشریح کرد: «نشانه تحول این است که شما حاضر نیستید کسی را که نمی‌شناسید به لیست‌تان اضافه کنید. مثلا در صفحه فیس‌بوک من در روز ده‌ها نفر درخواست دوستی می‌دهند و اسم و عکس‌شان را هم می‌فرستند ولی من چون آنها را نمی‌شناسم به لیست دوستانم اضافه نمی‌کنم».

برخی دیگر از ویژگی‌های این شبکه‌ها را ضیایی‌پرور اینگونه بر شمرد: به‌اشتراک‌گذاری و یادگیری، بسیج‌کنندگی و سازماندهی، دوستی، اعتماد، حلقه‌های مخاطبان، قدرت کندوسازی، استناد و تعمیم، چندرسانه‌ای، ادغام فناوری‌ها، پرستیژ، گپ، نقد بی‌رحمانه، دنبال کردن و دنبال شدن، بازانتشار، سرگرمی، سفارشی‌شدن، جستجو شدن، اطلاع‌رسانی و خبررسانی، ابتکار و خلاقیت، تحرک سیاسی.

رسانه‌های جدید و گسترش فرهنگ دموکراتیک

سومین سخنران این همایش از رشته علوم سیاسی بود و از زاویه‌ی متفاوتی به حوزه شبکه‌های اجتماعی نگاه کرد. رحیم خستو، عضو هیئت علمی دانشکده علوم سیاسی دانشگاه آزاد واحد کرج سخنرانی‌اش را بر محور رابطه سیاست و تکنولوژی‌های جدید ارتباطی قرار داده بود. از دیدگاه او هرچند می‌توان گفت رسانه‌های سنتی مانند تلویزیون، رادیو و مطبوعات به تقویت پوپولیسم کمک کرده‌اند ولی رسانه‌های جدید فرهنگ دموکراتیک را گسترش داده‌اند. تمرکززدایی از قدرت از طریق گسترش تعامل آگاهانه شهروندان با سازمان‌های دولتی از جمله پیامد‌های رسانه‌های جدید است. از دید او در عصر حاضر و با گسترش امکانات جدید رسانه‌ای، سیاست‌مداران مجبور هستند صادق باشند.

سخنران بعدی نیز از زاویه سیاسی-اجتماعی به مسئله شبکه‌های اجتماعی پرداخت. سعید مدنی، روزنامه‌نگار و پژوهشگر جنبش‌های اجتماعی جدید را محور سخنرانی خود قرار داده بود. مدنی جنبش‌های اجتماعی جدید را این‌طور تعریف کرد: «کوششی هماهنگ و متمرکز توسط یک یا چند گروه اجتماعی که برای رسیدن به هدف یا اهداف مشترک دنبال می‌شود». از دید او تغییرات تکنولوژیک و گسترش فضای مجازی از عوامل مهم شکل‌گیری این جنبش‌ها محسوب می‌شوند. در چنین فضایی این جنبش‌های جدید شکلی از فعالیت سیاسی عقلانی هستند. در فضای مجازی است که خرد جمعی شکل می‌گیرد و افراد گروه مرجع‌شان را انتخاب می‌کنند.

شبکه‌های اجتماعی دو فضایی شده

سخنران بعدی، سعیدرضا عاملی، عضو هیئت علمی گروه ارتباطات دانشگاه تهران و رئیس دانشکده مطالعات جهان درباره «شبکه‌های اجتماعی دو فضایی شده» سخن گفت. شبکه‌های اجتماعی دو فضایی به این نکته اشاره دارد که این شبکه‌ها نه فقط به سطح مجازی محدود می‌شوند و نه لزوما به فضای زمینی فیزیکی منتهی می‌شوند، بلکه در دنیای جدید آدم‌ها ذهن دوفضایی پیدا کرده‌اند. از دید عاملی موضوع شبکه‌های مجازی ماهیتی بین‌رشته‌ای دارد: یک بعد آن مباحث شناختی و معرفتی است، بعد دیگر ارتباطی است، بعد آسیب‌شناسی هم وجود دارد، ابعاد دینی و ارزشی هم حائز اهمیتند و ابعاد امنیتی و سیاسی نیز باید در نظر گرفته شوند. در نگاه بین‌رشته‌ای سوال متوجه این جهات متنوع پدیده می‌شود.

بر اساس تعریف عاملی شبکه‌های اجتماعی بر محور یک علاقه، ارزش، ایدئولوژی یا نوستالژی مشترک شکل می‌گیرند. او شبکه‌های اجتماعی را به شش گونه تقسیم کرد: چند وجهی (مانند فیس‌بوک)، اجتماعی-سیاسی، تبادل خبر، تجاری، دینی و تفریحی. تفاوت‌های شبکه‌های اجتماعی فیزیکی و مجازی بخش دیگری از صحبت‌های عاملی بود. از دید او شبکه‌های مجازی با ویژگی‌هایی از قبیل دیجیتالی بودن در مقابل آنالوگ بودن، ارتباطات تعاملی فرامحلی، قابلیت هایپرلینک، واقعیت مجازی و غیرمرکزی بودن از همنوعان فیزیکی‌شان متمایز می‌شوند.

او برخی خصوصیات شبکه‌های اجتماعی مجازی را نیز برشمرد. کشکولی بودن، همزمانی حضور، امکان فرواردینگ دیدنی‌ها، انفجار پیام در زمان کوتاه، تنوع و تکثر فرهنگی و جهانی‌بودن نمایش از جمله این ویژگی‌ها بود. از دید عاملی، توسعه شبکه‌های اجتماعی حضوری و تقویت ارتباطات حضوری می‌تواند از جمله پیامدهای توسعه شبکه‌های اجتماعی مجازی باشد. عاملی در بخش پایانی، اینطور از صحبت‌هایش نتیجه‌گیری کرد: «در کنار ظرفیت بالای فضای مجازی ما با این واقعیت مواجه می‌شویم که یک آدم مساوی با یک عالم است. این فرمایش خداوند متعال در قرآن است که می‌فرماید: "مَن أَحیاهَا فَکأَّنَمَا أَحیا النَّاسَ جَمِیعا". این فرمایش را ما الان بهتر درک می‌کنیم که چطور یک آدم می‌تواند مساوی یک عالم باشد. بنابراین این یک آدم در بستر فضای مجازی امروز ظرفیت یک عالم را پیدا کرده است».

تهدیدها و فرصت‌های شبکه‌های اجتماعی

در بخش بعدی حسین امامی، دانشجوی دکتری علوم ارتباطات اجتماعی دانشگاه آزاد سخنرانی‌‌اش را به برشمردن فرصت‌ها و تهدید‌های شبکه‌های اجتماعی اختصاص داد. از نگاه امامی ارتباطات ساختگی، امکان سوء استفاده‌های سیاسی، حذف ایمیل، عدم اطمینان از صحت اطلاعات و تجاوز به حریم شخصی از جمله تهدیدهای شبکه‌های اجتماعی محسوب می‌شوند. از سوی دیگر متناسب بودن این شبکه‌ها با روحیات نسل جوان، افزایش عقلانیت انتقادی، صرفه‌جویی در وقت و سرعت انتشار و تماس و اطلاع‌رسانی آسان با گروه وسیعی از مردم از جمله فرصت‌های شبکه‌های اجتماعی به حساب می‌آیند. امامی در پایان فرهنگ‌سازی عضویت در شبکه‌های اجتماعی و نحوه استفاده از آنها را به‌عنوان پیشنهاد مطرح کرد.

آخرین سخنران جواد افتاده بود که با عنوان عضو پژوهشکده ارتباطات معرفی شد و درباره «نقش رسانه‌های اجتماعی در توسعه مشارکت اجتماعی» صحبت کرد. افتاده در بخشی از صحبت‌هایش ضمن ارائه توصیفی آماری درباره استفاده از شبکه‌های اجتماعی در ایران گفت در سال جاری فیلترینگ بر کاهش استفاده از این شبکه‌ها تاثیر گذاشته است. او از جریان فیلترینگ انتقاد کرد و راه‌کارهایی برای استفاده مناسب از این شبکه‌ها پیشنهاد کرد. افتاده در پایان به شرح چند مطالعه موردی درباره استفاده از رسانه‌های اجتماعی پرداخت. کمپین تبلیغاتی اوباما در انتخابات ریاست جمهوری امریکا و پروژه برطرف کردن مشکل فقر جهان از طریق مشارکت کاربران مواردی بودند که افتاده در مورد هر یک از آنها کوتاه سخن گفت.