نشست «بررسی نظام تولید برنامه‌های دینی تلویزیون در صدا‌وسیمای جمهوری اسلامی ایران» روز گذشته 28 آذرماه در پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی برگزار شد.
به گزارش ایسنا، در این نشست بشیر معتمدی به ارائه‌ی پایان‌نامه‌ی دوران کارشناسی ارشد خود که با راهنمایی دکتر مهدی منتظرقائم انجام شده است، پرداخت و گفت: برنامه‌های دینی تلویزیون از سه جنبه‌ی مخاطبان، محتوا و نظام تولید قابل بررسی است که در این پایان‌نامه به نظام تولید توجه شده است. در نظام تولید مواردی چون سیاست‌گذاری‌ها، مالکیت، بنیانگذاران، نحوه‌ی کنترل و نظارت و هر آن چه در چگونگی شکل‌گیری تولیدات تلویزیونی اثر‌گذار است، بررسی می‌شود.
این پژوهشگر اضافه کرد: روش تحقیق این پژوهش کیفی است؛ چون در آن تلاش شده تا به لایه‌های عمیق‌تر فرآیند تولید در صدا‌وسیما پرداخته شود. روش گرد‌آوری اطلاعات نیز از طریق اسناد موجود در سازمان صدا‌وسیما و مصاحبه‌های عمقی با دست‌اندرکاران برنامه‌هاست.
معتمدی در ادامه گفت: از اسناد مورد بررسی به اساسنامه‌ی سازمان صدا‌وسیما و مصوبات دبیرخانه‌ی شورای معارف می‌توان اشاره کرد. مصاحبه‌های عمقی نیز در سه سطح تهیه‌کنندگان، کارگردانان و مدیران گروه‌های معارف شبکه‌های سیما تهیه شده است. در مجموع با 16 تن مصاحبه‌ی عمقی شد.
او با اشاره به بررسی مخاطبان برنامه‌های دینی در این پژوهش اظهار کرد: براساس یافته‌ها، مدیران سیما هیچ‌گونه تقسیم‌بندی از مخاطبان برنامه‌های دینی ندارند و غیر از دو تفکیک سنی و تحصیلی صورت گرفته برای شبکه‌های سه و چهار سیما هیچ تقسیم‌بندی دیگری برای مخاطبان نشده است. مهم‌تر از آن به مراتب اعتقادات دینی آنان در ساخت برنامه توجهی نشده است.
معتمدی اضافه کرد: دیدگاه مخاطبان غیرسیستماتیک به دست تهیه‌کنندگان برنامه‌ها می‌رسد و بیشتر نظرسنجی‌هایی است که پس از پخش برنامه‌ها انجام می‌شود، در نتیجه هیچ کارکردی ندارد.
او با اشاره به تاسیس مرکز پژوهش‌های اسلامی صدا‌وسیما در سال 73 اظهار کرد: این مرکز به عنوان حلقه‌ی اتصال میان مباحث دینی و برنامه‌سازان تاسیس شد، اما در عمل به این هدف خود نزدیک نشده است چرا که از کتاب‌هایی که در این مرکز منتشر شده است به آشنایی با سیاست‌های بین‌المللی کار می‌توان اشاره کرد. بنابراین نه تنها ارتباط ارگانیک بین این مرکز پژوهشی و برنامه‌سازان برقرار نشده است، بلکه پژوهش‌های آنان ربط چندانی با مباحث دینی ندارند.
معتمدی با اشاره به بحث اقتصاد تولید گفت: براساس یافته‌های این پژوهش، دغدغه‌های مالی تهیه‌کنندگان منجر به افت کیفیت برنامه‌های دینی شده است. گروه‌های معارف اجازه‌ی ساخت سریال را ندارند. در حالی که بودجه‌های کلان به سریال‌ها اختصاص می‌یابد و عملا برای گروه‌های معارف ارزش چندانی قائل نمی‌شوند. شاید مدیران سیما برنامه‌های دینی را ساده می‌بینند و همین دیدگاه باعث می‌شود در تولید و کارکردهای آن دچار مشکل شوند.
او درباره‌ی بحث خلاقیت و آزادی عمل در ساخت برنامه‌ها اظهار کرد: خلاقیت و آزادی عمل در برنامه‌های دینی بسیار مشکل است و هریک از دست‌اندرکاران این‌گونه آثار برای آن علت خاصی را ذکر می‌کنند. فشار آنتن، اعمال سلیقه از سوی مدیران به‌ویژه افرادی که نگاهی بسته به دین دارند، نحوه‌ی اختصاص بودجه، ضوابط نوشته و نانوشته از جمله دلایلی هستند که به نظر دست‌اندرکاران برنامه‌های دینی باعث کاهش خلاقیت و آزادی عمل می‌شود. علاوه بر آن کنترل چندباره‌ی برنامه‌ها، فشار‌های خارج از سازمان از دیگر موضوعاتی است که به عنوان مانع ذکر شده‌اند.
او درباره‌ی ضوابط ساخت برنامه‌های دینی اظهار کرد: سال 83 دستورالعملی برای برنامه‌های دهه‌ی محرم به‌ویژه در زمینه‌ی پخش عزاداری‌ها تدوین شد. این اقدام را یکی از عملکرد‌های خوب سیما در زمینه‌ی برنامه‌سازی دینی می‌توان تلقی کرد.
معتمدی در زمینه‌ی رویکردهای برنامه‌های خاص دینی گفت: یکی از این رویکرد‌ها در برنامه‌های مناسبتی مشاهده می‌شود . به تصریح مدیران سیما، برنامه‌های مناسبتی عمده‌ترین ساخته‌های گروه‌های معارفی سیماست و تنها بعضی از گروه‌های معارف شبکه‌ها اجازه‌ی ساخت برنامه‌های غیرمناسبتی را دارد.
او اضافه کرد: با غالب‌شدن رویکرد مناسبتی، با رویکرد عرفی (سکولار) در دین مواجه می‌شویم؛ چرا که براساس این رویکرد، دین منحصر به مواقعی خاص می‌شود. رویکرد دینی مبتنی بر ایمان در برنامه‌سازی بیشتر بر بعد احساسی تاکید دارد تا رویکرد تعقلی و تفکری. این رویکرد تضادی بین عقل و ایمان ایجاد نمی‌کند ولی حکایت از آن دارد که ایمان مبتنی بر آگاهی نیست در نتیجه دین، عرفی می‌شود.
معتمدی در ادامه گفت: نگاه کارکردی یکی‌دیگر از رویکردهای کلی در برنامه‌های خاص دینی است. براساس این رویکرد به انجام اعمال دینی توجهی نمی‌شود، بلکه به آثار آن تاکید می‌شود که نتیجه‌ی آن مانند رویکرد قبلی عرفی شدن است.
او مناسک‌گرایی را یکی‌دیگر از سیاست‌های تلویزیونی در ساخت برنامه‌های دینی دانست و اظهار کرد: برخی از مدیران سیما تنها «نمایش مناسک دینی»(بدون توجه به فضای ارائه این برنامه‌ها) را باعث تعمیق و ترویج رفتار دینی می‌دانند. در نظر سیاستگذاران برنامه‌های دینی تلویزیون، دین یعنی نماز، دعا، زیارت و اذان و این دیدگاه گواهی بر این مدعاست که به نظر می‌رسد در برنامه‌های دینی، تعریف، هدف‌گذاری، سیاست‌ها و رویکرد‌ها و ضوابط، نیازمند تجدید‌نظر جدی و سازماندهی مجدد است. بنابراین فرآیند تولید سازمان صدا‌وسیما به بازنگری نیاز دارد تا شاهد برنامه‌های دینی بهتری از سیما باشیم.
***
ادامه‌ی این نشست به پرسش و پاسخ اختصاص داشت که معتمدی درباره‌ی راهکارهای ساخت برنامه‌های دینی مناسب‌تر گفت: پخش بحث‌های آزاد دینی یکی از این راهکارهاست؛ چرا که زمانی مباحثی انحرافی دانسته می‌شود می‌توان با طرح آن‌ها و پاسخ‌دادن به مباحث مطروحه از سوی منتقدان، به این مباحث روشنگری کرد. اما ضوابط بیش از حد سیما مانع تحقق این امر است.
او در بخش دیگری از این نشست با بیان این‌که نظام تولید سازمان صدا‌وسیما نیازمند تحولاتی است گفت: برنامه‌سازان از طرفی تحت فشار برای آماده‌کردن برنامه‌های خود برای پخش هستند و از سوی دیگر حدود 10 مرحله باید سپری شود تا کاری آماده شود. این نظام تولید فرآیند معیوبی است.
معتمدی با اشاره به شوراهای تصویب برنامه‌ها در سیما گفت: در این شورا افرادی با سمت‌های مختلفی حضور دارند؛ یکی کارشناس سیاسی و دیگری کارشناس اشخاص و فرد دیگر کارشناس دفاع مقدس است و افرادی با چنین تخصص‌هایی باید برای تصویب یک طرح، تصمیم بگیرند.
او یکی از راهکارهای برون‌رفت از وضعیت کنونی برنامه‌سازی در تلویزیون را تاسیس رادیو تلویزیون‌های خصوصی دانست و تصریح کرد: در شرایط کنونی صدا‌وسیما رقیبی ندارد و همین فرآیند تولید را طی می‌کند در صورتی که می‌توان رادیو و تلویزیون را از حالت دولتی صرف خارج کرد.
معتمدی در پایان گفت: در کشورهای دیگر مالکیت‌های دیگری به غیر از دولتی و خصوصی وجود دارد در این گونه کشورها مالکیت سهامی نیز وجود دارد که براساس آن کارکنان یک رسانه مانند روزنامه جز سهامداران آن هستند و همین امر باعث حساسیت بیشتر آن‌ها هنگام تهیه‌ی محتوا می‌شود، اما در ایران این‌گونه مالکیت‌ها وجود ندارد.
