خبرگزاری ایسنا - آسیب‌شناسی جدی در اقتصاد مطبوعات کشور باید با عنایت به رسالت اصلی مطبوعات که همان اطلاع‌رسانی صحیح و دفاع از حقوق شهروندان و انجام مسوولیت اجتماعی است صورت بگیرد و چرایی این نکته که علاوه بر مشکلات مادی، اشتغال افراد غیرحرفه‌یی در راس هرم مدیریتی مطبوعات هم به آسیب جدی منجر شده، مورد بررسی قرار گیرد و بهترین راه برون‌رفت از چنین فضایی مطرح و اجرایی شود.
به نظر می‌رسد توسعه‌ی آموزش‌های حرفه‌یی روزنامه‌نگاری و خارج کردن فضای مطبوعات کشور از سیاسی بازی افراطی می‌تواند مردم را دوباره با مطبوعات آشتی دهد؛ مطبوعاتی که تیراژ بسیار پایین و نامتناسب آن با جمعیت کل کشور نشان دهنده مشکلات این حوزه است.
به عقیده کارشناسان این که رسانه‌یی به هیچ نهاد دولتی، غیردولتی و اقتصادی وابستگی نداشته باشد، شرایط ایده‌آلی است و شاید دستیابی به چنین وضعیتی خیلی خیلی دشوار باشد اما می‌توان تصور کرد که با حمایت معنوی نهادهای ذی‌ربط نظیر وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، قوه‌ی قضاییه، شورای عالی انقلاب فرهنگی و غیره مجموعه‌ای از مطبوعات مستقل پا بگیرند که اداره آن‌ها توسط روزنامه‌نگاران و به‌صورت تعاونی باشد.
نوع طراحی اقتصاد مطبوعات
حسینعلی افخمی - استاد ارتباطات - در گفت‌وگو با ایسنا، یکی از مشکلات مطبوعات کشور که مانع از کار حرفه‌یی آنان می‌شود را مشکلات اقتصادی عنوان و اظهار کرد: در کشور ما اقتصاد مطبوعات طوری طراحی شده که استقلال را از آنان می‌گیرد و این نبود استقلال در کار مطبوعات امنیت شغلی در این حوزه را پایین می‌آورد.
وی با بیان این که در کشور ما مرز بین مطبوعات حزبی، تجاری و دولتی مشخص نیست و این برروی عملکرد حرفه‌یی رسانه و مطبوعات تاثیر منفی می‌گذارد، گفت: در حوزه مطبوعات در بخش توزیع و دکه هم مشکلاتی وجود دارد، به نحوی که توزیع عادلانه‌ای در سطح کشور برای روزنامه‌ها و نشریات صورت نمی‌گیرد آنچنانکه روستاها به طور کل از دسترسی به مطبوعات محروم هستند و شهرستان‌های کوچک با تاخیر به روزنامه‌هایی که باید به روز دریافت کنند، می‌رسند.
فضای مناسب رسانه‌یی مستلزم چیست؟
بخشی از مشکلات اقتصاد مطبوعات با حمایت‌های دولت، بخشی از طریق پر کردن خلاءهای قانونی موجود و بخش دیگر نیز با رفع فشارهایی که در برهه‌های زمانی مختلف به شکل‌های گوناگون مثل کمبود کاغذ و اعمال سلیقه در عملکرد رسانه‌ها و نیز تردید و نگرانی خود مطبوعات که آن‌ها را وادار به خودسانسوری کرده و از کار حرفه‌یی دور می‌کند، حل خواهد شد.
دکتر امیدعلی مسعودی - استاد ارتباطات - با تاکید بر این که اصلاح اقتصاد در مطبوعات کشور موجب تحول اساسی در این حوزه می‌شود، تصریح کرد: در حال حاضر مردم با حضور در فضای مجازی و تبادل اطلاعات در وبلاگ‌ها از مخاطبان منفعل به فعال تبدیل شده‌اند و با این پیشامد می‌توان گفت مطبوعات در حال حاضر وضعیت دشواری دارند چرا که جذب این مخاطبان کار سختی است.
آنچه در حال حاضر به‌عنوان مشکل بزرگ در فضای روزنامه‌نگاری کشور وجود دارد شامل ضعف تولید محتوایی، نبود تناسب محتوا با نیازهای روز و نبود امنیت شغلی روزنامه‌نگاران، متاثر از چند عامل است که مهمترین آن‌ها اقتصاد مطبوعات است.
تناسب جمعیت باسوادان با تیراژ مطبوعات
اما یک مدیر مسوول روزنامه یکی از مهمترین مشکلات مطبوعات را نبود تناسب جمعیت افراد باسواد کشور، با تیراژ مطبوعات دانست و گفت: ناهمخوانی و ناهماهنگی این دو ریشه‌های متعددی دارد.
بیژن مقدم اظهار کرد: مناطقی در سراسر کشور وجود دارد که دسترسی به مطبوعات برای مردم امکان‌پذیر نیست و یا در بخش‌هایی علاقه‌مندی به مطالعه وجود ندارد زیرا در فرهنگ ایرانی میل به شنیدن بسیار بیش‌تر از میل به خواندن است. به همین دلیل در دیدارهای خود همیشه می‌پرسند چه خبر؟ و تفاوت ما با کشورهای جهان که مطبوعات از تیراژ بالایی برخوردار هستند در همین است.
او معتقد است که یکی از راه‌های افزایش تیراژ مطبوعات، رشد میل به خواندن در بین اقشار مختلف جامعه و تغییر عادت فرهنگی آنان در نوع دریافت اخبار است؛ مشکل دیگر مطبوعات اقتصاد ضعیف آن‌هاست که البته برخی استثناءها نیز در این بین وجود دارد؛ برخی از روزنامه‌ها هیچ پشتوانه اقتصادی ندارند، هرچند برخی، اساسا نباید وارد حوزه نشر مطبوعات می‌شدند.
شواهد نشان داده که هرکس به خود اجازه داده است با اندک سرمایه‌ای در بخش کادر حرفه‌یی و نیز مالی وارد عرصه روزنامه شود؛ بعد از چندوقت با صرف سرمایه اولیه به دلیل نبود حمایت مالی و نبود کاغذ، نوآوری‌های خود را از دست داده و روزنامه‌ای را منتشر می‌کند که از نظر عملکردی ضعیف بوده و مخاطب خود را از دست می‌دهند و شاید همین امر باعث بالا بردن مطبوعات در کشور ما از نظر کمی و پایین بودن کیفیت آن‌هاست.
امروزه پول را در کار مطبوعات تعیین‌کننده عنوان و با اشاره به تخصیص یارانه‌ها از سوی دولت به مطبوعات است؛ سیاست کمک به مطبوعات در تمام دولت‌ها به اشکال و با نوسانات مختلف وجود داشته است؛ برخی با تخصیص کاغذ و برخی اعطای یارانه نقدی به حمایت از فعالان این عرصه پرداختند.
در بازار رقابتی مطبوعات، آن‌هایی که امکانات پایه‌ای بهتر و نیروی انسانی کارآمد و حرفه‌یی دارند از دیگران پیشی می‌گیرند، البته روزنامه‌های جدیدی بودند که به‌دلیل تنوع خبری و نوع اطلاع‌رسانی خاصی که به جذب مخاطب منجر می‌شود، توانستند بین روزنامه‌های با سابقه بقای خود را تضمین کنند.
میزان استقبال مردم از مطبوعات وابسته به محتوا، شکل و نوع وظیفه‌شناسی مسوولان روزنامه در مواجه با مخاطبان است و با توجه به نوع خبررسانی آنلاینی که با افزایش ضریب نفوذ اینترنت مخاطبان زیادی را به خود اختصاص داده و همچنان این روند رو به رشد خواهد بود، بنابراین روزنامه‌ها باید حتما نوع فعالیت خود را تغییر دهند و به طور مثال از خبر محوری به تحلیل‌محوری سوق پیدا کنند. ضمن اینکه توجه همه گروه‌های سنی را مدنظر قرار دهند به طوری که روزنامه فقط به پدر خانواده اختصاص نیابد.
اما گروهی از روزنامه‌ها نیز هستند که برای یک ارگان خاص عمل می‌کنند و معمولا دوام ندارند. یعنی بعد از گذشت زمانی چند دچار چالش می‌شوند زیرا ساختاری که به تولید یک روزنامه منجر می‌شود اجازه هماهنگی با یک ارگان را نمی‌دهد. بنابراین روزنامه کار خود را انجام می‌دهد، تا زمانی که از سوی ارگان مربوطه تذکری مبنی بر این که مطالبی که منتشر می‌شود با مواضع ارگان سازگار نیست، دریافت می‌کند.
وابستگی اقتصادی برخی از روزنامه‌ها به این معنی است که حزب یا ارگان وابسته را موظف به حمایت همه جانبه از روزنامه می‌کند. در کل معمولا روزنامه‌ها به حدی از خود کفایی رسیده‌اند.
فضای مناسب کلی مطبوعات
فضای کلی مطبوعات می‌تواند بهتر از این باشد. از نظر قانون درحوزه اطلاع رسانی هیچ محدودیتی وجود ندارد و آزادی بیان به نحو قابل قبولی در قوانین ما پیش‌بینی شده است با این وجود وضع کنونی می‌تواند بهتر از این باشد. در یک آسیب‌شناسی از مطبوعات به این نتیجه می‌رسیم که متاسفانه نقش دولت‌ها در نحوه اطلاع‌رسانی پررنگ است و این شاید به لحاظ ساختار نشریات ماست که به طریقی به نهادهای دولتی وشبه دولتی متصل هستند و این مانع از رقابت واقعی بین نشریات و مطبوعات بخش دولتی و خصوصی و در نتیجه دوری از ار حرفه یی می‌شود.
علی‌اصغر محکی - مدیر مسوول روزنامه‌ی همشهری - اقتصاد مطبوعات را برآیند هزینه‌ها و درآمدها دانست و گفت: در وضعیت فعلی از بین روزنامه‌ها به جز چند مورد خاص، بین هزینه‌ها و درآمدها تعادلی وجود ندارد. به دلیل بالا بودن هزینه‌ها از درآمد، مطبوعات باید به کمک یارانه‌های دولتی و یا سایر فعالیت‌ها کسری درآمد خود را جبران کنند.
به گفته او در چنین وضعیتی دریافت یارانه دولتی فعالیت‌های غیرمطبوعاتی و دریافت کمک مالی از نهادهای اقتصادی و سیاسی، خلاف استقلال حرفه‌یی مطبوعات است و شدیدا بر انجام رسالت حرفه‌یی و نیز آزادی بیان تاثیر می‌گذارد.
در شرایطی که در حال حاضر دولت از طریق اعطای یارانه به مطبوعات سعی در کنترل و مدیریت محتوای آنان دارد، رسانه‌های منتقد دولت سهم ناچیزی از یارانه‌ها دریافت می‌کند و رسانه‌های مدافع و تبلیغ‌گر بیش‌ترین یارانه‌ها را به خود اختصاص می‌دهند. تداوم چنین شرایطی به گفته محکی موجب خواهد شد که رفته‌رفته مطبوعات مستقل و منتقد در تنگنای اقتصادی زمین‌گیر شوند و مردم نتوانند از مطبوعات به عنوان رکن چهارم دموکراسی انتظار برآوردن نیازهای واقعی خبری و اطلاعاتی خود را داشته باشند؛ به‌عبارت دیگر تداوم این فضا منتهی به رواج مطبوعات مدیحه‌سرا خواهد شد.
به گفته کارشناسان اقبال مردم به مطبوعات زمانی بالا می‌رود که نشریات را مدافع واقعی حقوق خود و رسانه بی‌طرف اما متعهد نسبت به مسئولیت اجتماعی خود ببینند؛ مسلما در فضایی که شرایط کافی برای نقد و نیز تولید مقالات، مطالب سودمند و مورد نیاز مردم وجود نداشته باشد نمی‌توان انتظار تیراژ بالا را نیز داشت و باید با بازنگری در قوانین مطبوعاتی و نیز مهیا کردن فضا و شرایط بیان آزادانه منطبق با آزادی‌های تصریح شده در قانون اساسی مطبوعات را به سمت نقل واقعیات اجتماعی سوق داد. از سوی دیگر امنیت شغلی و نیز اقتصاد قابل توجیه برای انتشار مطبوعات فراهم شود.
وجود مطبوعات مستقل آزاد و کثرت‌گرا کمک خواهد کرد تا حقوق شهروندان ایفاد گردد و شرایط برای توسعه پایدار و دفاع از منافع ملی و مسائل اجتماعی بیش از پیش فراهم شود؛ در غیر این صورت وجود نشریات وابسته به نهادهای دولتی و اقتصادی نمی‌تواند گره‌گشای مسائل امروز ما باشد.
