ماه‌نامه تحلیل‌گران عصر اطلاعات، احسان موحدیان - روزنامه نگاری شهروندی یا Citizen Journalism كه از آن به عنوان روزنامه نگاری عمومی، دموكراتیك یا حتی روزنامه نگاری خیابانی هم نام می برند، از جمله مفاهیم جدید در حوزه علوم انسانی است كه شكل گیری آن حاصل ظهور پدیده های مدرنی مانند اینترنت، سایت های وب 2 و همین طور به بازار آمدن محصولاتی مانند دوربین های دیجیتال و گوشی های هوشمند و همه گیر شدن شبكه های بی سیم و قابلیت دسترسی به اینترنت پرسرعت است.

تعریف كلی

برای روزنامه نگاری شهروندی تعاریف متعددی ارائه شده، اما در یك تعریف كلی منظور از آن ایفای نقش فعال اعضای جامعه در فرایند جمع آوری، گزارش دهی و تجزیه و تحلیل و انتشار اخبار و اطلاعات است. در تعریف دیگری هدف از این مشاركت ارائه اطلاعات مستقل، قابل اعتماد، دقیق، گسترده و مورد نیاز یك دموكراسی دانسته شده است.

مفهوم روزنامه نگاری شهروندی را نباید با مفاهیمی همچون community journalism، civic journalism یا حتی collaborative journalism اشتباه گرفت. در این سه نوع روزنامه نگاری، روزنامه نگاران حرفه ای و غیرحرفه ای با همكاری و مشاركت یكدیگر دست به تولید محتوا و اطلاعات می زنند. اما روزنامه نگاری شهروندی شكل خاصی از محتوای تولید شده توسط كاربران است. ایده اصلی شكل دهنده روزنامه نگاری شهروندی این است كه افرادی كه فاقد تخصص و آموزش در زمینه روزنامه نگاری حرفه ای و تخصصی هستند، می توانند با استفاده از ابزار مدرن، فناوری های روز و با توجه به دسترسی جهانی به اینترنت دست به خلق و توزیع واقعیات رسانه ای با همكاری دیگران بزنند. به عنوان مثال اگر جلسه، نشست، رویداد ورزشی یا هر واقعه مهمی در شهر محل سكونت شما رخ دهد، می توانید اخبار و اطلاعاتی در این زمینه منتشر كنید و روی وبلاگ شخصی خود قرار دهید. همچنین می توانید از این رویداد عكس و فیلم تهیه كرده و خبر یا گزارش تان را با آن تكمیل كرده و جنبه عینی تر به آن ببخشید.

در یك تقسیم بندی كلی روزنامه نگاری شهروندی به شش بخش مجزا قابل تقسیم است:

1. مشاركت مخاطب: به عنوان مثال نظرات منتشر شده توسط كاربران اینترنت در بخش نظرات یك خبر یا وبلاگ، محتوای وبلاگ های شخصی، عكس یا ویدئوی تهیه شده توسط یك گوشی دوربین دار یا دوربین دیجیتال و در نهایت اخبار محلی نوشته شده توسط ساكنان بخشی از اجتماع

2. وب سایت های مستقل حاوی اخبار و اطلاعات كه گزارش های مورد نیاز و علاقه مردم عادی را تامین می كنند

3. وب سایت های مشاركتی حرفه ای مانند owPublic،OhmyNews ،DigitalJournal.com oundReport كه تولید محتوای خبری را با همكاری كاربران ممكن می كنند.

4. سایت های رسانه ای جمعی و مبتنی بر همكاری و مشاركت مانند Slashdot، Kuro5hin، Newsvine و...

5. دیگر انواع رسانه های ضعیف تر مانند فهرست های ایمیلی، خبرنامه های مبتنی بر پست الكترونیك و...

6. سایت های خبرپراكنی شخصی مانند Kenradio

برخی تئوریسین های روزنامه نگاری شهروندی به این نكته مهم هم اشاره می كنند كه مطالب خبری تهیه شده در این قالب باید دارای سه شاخص یا ویژگی باشد: انتشار آزادانه، مبتنی بر ویرایش جمعی و توزیع گسترده و مبتنی بر ابزار مدرن اطلاع رسانی

تاریخچه روزنامه نگاری شهروندی

این ایده كه شهروندان عادی قادر به مشاركت در خلق محتوای خبری هستند تاریخچه طولانی در دنیا دارد و نباید تصور كنید كه تنها به مدد ظهور اینترنت این پدیده خلق شده است. اگر چه شكی نیست كه همه گیر شدن اینترنت باعث رشد انفجاری روزنامه نگاری شهروندی شده، اما تا قبل از آن نیز نمونه های متعددی در این زمینه قابل ذكر است.

جنبش روزنامه نگاری شهروندی مدرن به خصوص پس از آن رشد كرد كه خود روزنامه نگاران در مورد صحت پیش بینی ها و تصویر ارائه شده از وقایع مهم اجتماعی و سیاسی دچار تردید شدند. به عنوان مثال در ایالات متحده آمریكا تشدید رقابت های رسانه ای دو كاندیدای انتخابات ریاست جمهوری در سال 1988 و فضاسازی های رسانه ای آنها با استفاده از تلویزیون، نشریات چاپی و... باعث شد كه برخی روزنامه نگاران در مورد صحت گزارش های خبری و تطابق آنها با واقعیات دچار تردید شوند. به تدریج بحث درباره روزنامه نگاری عمومی و شهروندی، روی ارتقای روزنامه نگاری متمركز شد كه "برای مردم" بود و برای رسیدن به این هدف باید نحوه كار گزارشگران حرفه ای نیز تغییر می كرد. البته بسیاری از كارشناسان معتقدند كه اولین تلاش ها برای ایجاد روزنامه نگاری شهروندی اغلب بخشی از پروژه های خاص و گران قیمت، وقت گیر و چند قسمتی بوده اند. در اغلب موارد این پروژه ها حول یك موضوع خاص بوده و در نهایت به حیطه روزنامه نگاری حرفه ای منتقل می شدند. در ابتدا محتوای مباحث روزنامه نگاری شهروندی بدین صورت شكل می گرفت كه عده ای از افراد صاحب نظر در مورد یك موضوع خاص اعم از متخصصان مسائل زیست محیطی، اقتصاد، اجتماع، سیاست و... در یك نشست مشترك دیدگاه هایشان را در مورد یك موضوع خاص بیان می كردند و در نهایت این دیدگاه ها توسط یك روزنامه نگار حرفه ای كنار هم قرار گرفته و مرتب می شد. البته در مراحل اولیه شهروندان عادی برای جمع آوری محتوا به یكدیگر و به روزنامه نگاران حرفه ای كمك می كردند. ظهور فناوری های جدید حیاتی دوباره به جنبش روزنامه نگاری شهروندی بخشیده و به افراد عادی امكان داده تا با تولید خبر به توزیع جهانی آن بپردازند. امروزه هر كسی می تواند از یك رویداد مهم عكس و فیلم بگیرد و در اینترنت منتشر كند یا با راه انداختن یك وبلاگ انگلیسی زبان همگان را از دیدگاهش در مورد یك واقعه خاص مطلع كند.

چند نمونه

شاید ذكر چند مثال در مورد پدیده ای كه به روزنامه نگاری شهروندی مشهور شده در درك بهتر آن موثر باشد. سال 1999 فعالان مدنی در شهر سیاتل آمریكا برای اعتراض به نشست سازمان تجارت جهانی كه قرار بود در این شهر برگزار شود دست به اقدامات مختلفی زدند. از نظر آنها تنها روش جلب توجه رسانه های بزرگ ریختن به خیابان ها و ایجاد ترافیك و شلوغی در حدی بود كه موجب بند آمدن خیابان ها و ترافیك گسترده شود. اما این ایده آنها به نتیجه خوبی نرسید. رسانه های مهم در حالی كه بخش عمده خبرهای مربوط به این نشست را به رویدادهای مهم خود نشست و سخنرانی های هیات های شركت كننده اختصاص داده بودند، كمتر از 60 ثانیه را به اعتراضات مردمی اختصاص دادند. البته سرعت عمل پلیس و مقابله سریع با ترافیك و هرج و مرج به وجود آمده هم در این امر موثر بود. به همین دلیل اعتراضات خیابانی تاثیرگذاری و عمق چندانی نیافت و توجه كسی را هم به خود جلب نكرد. از سوی دیگر در این مدت كم معترضان به هیچ وجه نتونستند انگیزه و علت اعتراض خود را شرح داده و مردم عادی را نیز در جریان قرار دهند. معترضان با درك بی نتیجه ماندن اعتراض شان سعی كردند از مدل رسانه ای دیگری برای جلب توجه استفاده كنند. روی آوردن به روزنامه نگاری شهروندی، استفاده گسترده از وبلاگ ها و درج نظرات در آنها و همین طور پوشش گسترده اعتراضات عمومی با استفاده از اینترنت برای تحت تاثیر قرار دادن رسانه های مدرن از جمله روش های مورد استفاده معترضان بود كه بیشتر تاثیرگذار بود. از آن زمان به بعد این پدیده با شدت بیشتری گسترش یافت و توجه تعداد قبل توجهی از كاربران اینترنت را به خود جلب كرد. البته افزایش دسترسی به اینترنت و بیشتر شدن سرعت آن، ظهور پدیده وب 2 و طراحی وب سایت هایی كه به رایگان خدمات وبلاگ نویسی و آپلود عكس و فیلم ارائه می كردند و ساخت سخت افزارهایی مانند گوشی های هوشمند دوربین دار، انواع mp3player ها و... نیز در بلوغ هر چه بیشتر روزنامه نگاری شهروندی موثر بود. از دیگر پدیده های تاثیرگذار در این زمینه می توان به چت روم ها، تابلوهای پیام مجازی یا message boards، وی كی ها، میكروبلاگ ها و البته انقلاب تلفن همراه اشاره كرد. بدیهی است كه توضیح پیامدهای ابداع هر یك از این فناوری ها از حوصله این متن خارج است و این موارد خود می توانند موضوع مقالات و نوشته های مستقلی باشند.

سایت های روزنامه نگاری شهروندی

یكی دیگر از روش هایی كه در روزنامه نگاری شهروندی به طور گسترده مورد استفاده قرار می گیرد، دریافت و تركیب حجم گسترده ای از نظرات و آرا شهروندان در مورد اخبار و رویدادهای مختلف و انتشار آن در قالب یك خبر یا گزارش مستقل است. یكی از سایت های مشهوری كه در این زمینه فعال است، سایت OhmyNews.Com است كه توسط صدها شهروند روزنامه نگار در این كشور و دیگر نقاط جهان مدیریت و به روز می شود. شعار "هر شهروند یك گزارشگر" این سایت كه در فوریه سال 2000 تاسیس شد، به شدت مورد توجه قرار گرفت. سایت مذكور دارای حدود 40 گزارشگر و سردبیر است كه 20درصد از محتوای آن را تولید می كنند. 80درصد باقیمانده محتوای این سایت توسط شهروندان روزنامه نگار تولید می شود كه اغلب شهروندان معمولی هستند. امروزه این سایت شاهد حضور حدود 50هزار شهروند روزنامه نگار است كه هر یك در تولید محتوای آن نقش دارند. این سایت به طور كلی تاثیر شگرفی بر نشاط و پویایی فضای سیاسی محافظه كار كره جنوبی گذاشته است. در سال 2001 سایت ThemeParkInsider.com، به اولین سایت آنلاینی مبدل شد كه یك جایزه مهم روزنامه نگاری را به علت گنجاندن بخشی برای نگارش مطلب توسط خوانندگان خود دریافت كرد. این جایزه موسوم به جایزه روزنامه نگاری آنلاین، توسط اتحادیه خبری آنلاین و مدرسه روزنامه نگاری دانشگاه كلمبیا، به خاطر بخش "Accident Watch" این سایت به گردانندگان آن اهدا شد. البته این بخش در اصل برای پوشش اخبار مربوط به تصادفات رانندگی و ضرب و جرح و به طور كلی حوادث ایجاد شده بود و دیگر موضوعات را در بر نمی گرفت. در فوریه سال 2003 سایت دیگری به نشانی iBrattleboro.com راه اندازی شد. این سایت اولین سایت روزنامه نگاری شهروندی خبری جامع در ایالات متحده بود كه محتوای آن توسط كاربران تهیه می شد. در سال 2004 یك سایت مهم دیگر در حوزه روزنامه نگاری شهروندی به نام AssociatedContent.com آغاز به كار كرد. این سایت توسط شركتی موسوم به "شركت رسانه ای مردم" تاسیس شد و به ادعای بنیانگذاران این شركت، اولین نهاد تجاری بود كه به تولیدكنندگان آماتور هر نوع محتوای با ارزش اعم از مقاله، ویدیو و فایل صوتی پول پرداخت كرده و بدین شكل از زحمات آنها قدردانی می كرد. مدتی بعد سایت دیگری به آدرس WorldVoiceNews.com راه اندازی شد. گردانندگان این سایت آن را سایتی صادق و بدون فیلتر نامیدند و به ازای مقالات و مطالب دریافتی به كاربران خود پول پرداخت كردند. یكی از جدیدترین سایت های تاسیس شده با موضوع روزنامه نگاری شهروندی Allvoices است كه در جولای سال 2008 آغاز به كار كرد. آمرا تارین رییس این سایت یك آمریكایی مسلمان و از جمله سرمایه گذاران ماجراجویی است كه قبلا هم یك موسسه خیریه را در پاكستان اداره می كرد. این زن در سایت خود از همگان خواسته تا در صورتی كه شاهد واقعه ای جالب هستند آن را بلافاصله در قالب خبر برای این سایت ارسال كنند. سایت Allvoices تركیبی از فناوری و نیروی مردم را برای انتقال اخبار و اطلاعات به كار می برد. این سایت كاربران زیادی از نقاط مختلف جهان دارد كه دربسیاری از موارد قبل از رسانه ها و شبكه های رسمی و شناخته شده خبری اخبار و اطلاعات را در آن درج می كنند. البته این سایت از همكاری خبرنگاران و سردبیران حرفه ای خبری هم بهره مند است. بدون شك دو انتخابات اخیر ریاست جمهوری آمریكا در سال های 2004 و 2008 اوج درخشش و بلوغ پدیده روزنامه نگاری شهروندی محسوب می شود. در جریان برگزاری این دو انتخابات طرفداران هر دو حزب دموكرات و جمهوریخواه به طور گسترده از وبلاگ های خود برای پوشش رقابت های انتخاباتی استفاده كردند و تاثیرگذاری و نفوذ این پدیده را به رخ جهانیان كشیدند. برخی از آنها پا را از این هم فراتر گذاشتند و دقت و بی طرفی خبرنگاران حرفه ای را بررسی كرده و در مواردی با اسناد و مدارك آنها را به شدت به چالش كشیدند.

نظرات منتقدان

روزنامه نگاری شهروندی در كنار طرفداران پروپاقرصش مخالفان و منتقدان جدی هم دارد. به هر حال فعالان اجتماعی كه تلاش می كنند با انتقال اخبار و اطلاعات در مورد یك رویداد خاص خبررسانی كنند، واجد همه شرایط و ویژگی ها برای اطلاع رسانی در مورد یك رویداد خاص نیستند. عدم رعایت واقع بینی و بی طرفی مهم ترین نقطه ضعف روزنامه نگاری شهروندی است كه به طور جدی مورد انتقاد روزنامه نگاران و خبرنگاران حرفه ای قرار گرفته است. این گروه همچنین معتقدند كه تنها افراد تعلیم دیده و تحصیل كرده در حوزه روزنامه نگاری قادر به گزارش درست یك رویداد خبری و رعایت دقت و بی طرفی هستند. تاكنون تحقیقات مختلفی درباره كیفیت كار و عملكرد سایت های روزنامه نگاری شهروندی انجام شده و در بسیاری از این بررسی ها از كیفیت پایین و محتوای ضعیف و نه چندان دقیق این سایت ها انتقاد شده است. عدم استفاده از سردبیران خبری حرفه ای مهم ترین دلیل ضعف محتوای این سایت هاست. البته با توجه به سودآوری مالی این سایت ها و توانایی جذب تبلیغات انتظار می رود حیات آنها در آینده كم و بیش ادامه یابد. از سوی دیگر باید توجه داشت كه با توجه به آماتور بودن اكثر فعالان عرصه روزنامه نگاری شهروندی تنها زمانی می توان به حداقلی از اطمینان در مورد اخبار و اطلاعات منتشر شده توسط آنان دست یافت كه اطلاعات مربوط به یك رویداد خبری توسط عده قابل ملاحظه ای از افراد مخابره شود. معمولا با كنار هم گذاشتن این اطلاعات پراكنده و بررسی صحت وسقم آنها از طریق منابع مختلف می توان به یك نتیجه گیری كلی در مورد ماهیت یك رویداد و جزییات آن دست یافت. اما زمانی كه عده معدودی در مورد یك رویداد اطلاع رسانی می كنند و منبع مستقل دیگری هم برای تایید صحت ادعاها وجود ندارد، نتیجه گیری در مورد ماهیت آنچه كه رخ داده بسیار سخت و دشوار می شود. به هر حال مشكل می توان تصور كرد كه روزی بلاگرهای آماتور و تعلیم ندیده جایگزین روزنامه نگاران حرفه ای و تحصیل كرده شوند، اما از سوی دیگر نمی توان از تاثیرگذاری این پدیده نوین بر دنیای خبرنگاری و رسانه های سنتی غافل شد. به هر حال باید منتظر ماند و دید كه پدیده روزنامه نگاری شهروندی چه سرنوشتی پیدا خواهد كرد.