روزنامه اعتماد، پژمان موسوی - این روزها با هر اهل فنی که به گفت وگو می نشینی، از وضعیت نامطلوب آموزش روزنامه نگاری در ایران می گوید و البته برای اثبات این ادعای خود، به اقامه دلیل هم می پردازد. عدم احساس نیاز به تحقیق و پژوهش های کاربردی در حوزه آموزش ارتباطات، ترجیح جامعه شناسی بر ارتباطات علی الخصوص در دانشگاه تهران، نبود سابقه حتی یک روز تجربه عینی روزنامه نگاری از سوی بسیاری از استادان ارتباطات، تکیه بیش از حد بر تئوری و جدایی از تجربه کار روزنامه نگاری، عدم دعوت از روزنامه نگاران برجسته برای تدریس در دانشکده های ارتباطات، عدم آموزش روزنامه نگاری حرفه یی و تجربی به دانشجویان علوم ارتباطات و تفکیک نشدن رشته علوم ارتباطات به زیرمجموعه های تخصصی اش، از جمله مسائلی است که خانواده بزرگ ارتباطات این روزها از آن رنج می برند. از سوی دیگر مقاومت ها در برابر تشکیل دانشکده تخصصی ارتباطات دانشگاه علامه طباطبایی، تمامی امیدها برای حرکت این رشته به سمت استقلال و تخصصی تر شدن را از بین برد و به قول شاعر شهیر ما «همچنان دوره می کنیم شب را و روز را...».همه این دلایل ما را بر آن داشت تا برای بررسی تاریخچه آموزش ارتباطات در ایران و آنچه امروز بر اهالی این رشته می رود به سراغ دکتر کاظم معتمدنژاد پدر علم نوین ارتباطات در ایران که بحق جامعه ارتباطی کشور به او و کوشش هایش بسیار وامدار است برویم و در یک گفت وگوی چالشی نظرات وی را در این حوزه جویا شویم که متن کامل آن را در زیر می خوانید.

---

- جناب آقای معتمدنژاد برای آغاز گفت وگو مایلم کمی از تاریخچه و سرگذشت آموزش روزنامه نگاری آکادمیک در ایران برایمان بگویید و اینکه اصولاً از چه زمانی علم ارتباطات در ایران ورود پیدا کرد؟

نخستین بار در سال 1319 در واپسین ماه های حکومت رضاشاه، در سازمان پرورش افکار یک دوره تخصصی روزنامه نگاری تشکیل شد که به دلیل مواجهه با وقایع شهریور 20 خیلی زود این دوره به تعطیلی گرایید و خاموش شد. بعد از کودتای 28 مرداد 32 تلاش های مجددی این بار در دانشگاه تهران و از سوی دکتر مصباح زاده که در آن زمان به طور همزمان استاد دانشکده حقوق و مدیر وقت روزنامه کیهان بود، آغازیدن گرفت و وی موفق شد یک اساسنامه را به همراه برنامه درسی در شورای دانشگاه تهران در سال 34 به تصویب برساند. پس از این اقدام و در راستای اجرایی کردن آن، از آنجایی که استادی در ایران برای تدریس دروس تخصصی وجود نداشت، قرار بر این شد تا استادانی را از خارج از کشور برای برگزاری این دوره ها به ایران بیاورند که این اقدام نیز به دلیل ضعف ترجمه در ایران، به سرانجامی نرسید و نهایتاً کلاس های آزادی به وسیله استادان امریکایی برای تدریس روزنامه نگاری برگزار شد که تا سال 37 هم این کلاس ها ادامه داشت. در این فاصله مصباح زاده بر آن شد تا با استفاده از امکانات روزنامه کیهان، دانشکده یی را تاسیس کند. وی برای اجرایی کردن این اقدام عده یی از همکاران و در راس آنها دکتر مولانا را به بورس های تحصیلی در امریکا فرستاد. من هم در سال 39 با استفاده از یکی از همین بورس ها به پاریس رفتم و در فاصله سال های 40 تا 43 در انستیتو مطبوعات و علوم ارتباطات پاریس، دکترای روزنامه نگاری خواندم و البته در موازات آن هم دکترای علوم سیاسی و دیپلم تدریس روزنامه نگاری خود را اخذ کرده و در سال 43 به ایران بازگشته و شروع به برگزاری دوره های تخصصی روزنامه نگاری کردیم. در همان سال با کمک دکتر مصباح زاده یک دوره دوساله را با نام دوره عالی آموزش روزنامه کیهان و با هدف رفع نیاز کارکنان کیهان دایر کردیم که به دلیل کسب نتایج مطلوب، به این فکر افتادیم که مجوز تاسیس دانشکده را بگیریم که این مجوز در اسفند سال 45 برای دوره فوق دیپلم موسسه عالی مطبوعات صادر شد. اما از آنجا که ما به این امر راضی نبودیم، با پیگیری های مصباح زاده در مهر 46 شورای مرکزی دانشگاه ها با برگزاری دوره لیسانس ارتباطات موافقت کرد و ما در همان سال کنکور این رشته را برگزار کردیم و تا سال 57 به آموزش دانشجویان علاقه مند در این رشته با چهار گرایش روزنامه نگاری، روابط عمومی، فیلمبرداری و مترجمی پرداختیم.

- پس از انقلاب این آموزش ها چه مسیری را طی کرد؟

با وقوع انقلاب در سال 1357 برخی همکاران مان کار را ترک کرده و به خارج از ایران مهاجرت کردند و تنها من و دکتر نطقی و استادان عباس زاده و یحیایی در ایران باقی ماندیم. در همان حول و حوش و در آبان 59 با انتخاب دانشجویان به ریاست دانشکده انتخاب شدم و رشته ما نیز در همان زمان در گروه ادبیات و علوم انسانی دانشگاه علامه طباطبایی ادغام شد. این روند ادامه داشت تا اینکه ما در سال 68 توانستیم یک گرایش ارتباطات را احیا کرده و در سال های 69 و 75 نیز به ترتیب دوره های فوق لیسانس و دکترای تخصصی ارتباطات را راه اندازی کنیم.

- به نظر می رسد آموزش ارتباطات و روزنامه نگاری با توجه به سابقه یی که ما از آن در جهان سراغ داریم، می توانست خیلی بهتر از این باشد و تا به این حد حاشیه یی نباشد. به باور شما چه عاملی در جهت به حاشیه راندن این رشته بیش از همه دخیل بوده است؟

در تمامی این سال ها دولت با ما به هیچ روی همکاری نکرد و به دلیل شرایط تاریخی ما مشاهده می کنیم خوشبینی خاصی نسبت به مطبوعات و فعالیت های آنها وجود نداشته و ندارد و طبیعی است که روی آموزش چنین رشته یی نیز حساسیت وجود خواهد داشت. عمیقاً بر این اعتقادم که اگر دولت به ما کمک می کرد و اگر حسن نظر نسبت به ارتباطات وجود می داشت، ما امروز در چنین وضعیتی نبودیم. امروز وضعیت به گونه یی است که ما وقتی از تابلوی دانشکده ارتباطات در سال 84 پرده برداری می کنیم، نه تنها کوچک ترین حمایتی از تاسیس دانشکده مستقل ارتباطات صورت نمی گیرد، بلکه کوچک ترین حرکتی هم در جهت تسهیل در راه اندازی واقعی آن صورت نمی گیرد و وضعیت به گونه یی می شود که ما امروز هنوز هم از وجود دانشکده مستقل ارتباطات محروم هستیم.

- هم اکنون مشاهده می شود در دانشکده هایی که رشته ارتباطات تدریس می شود، بعضاً حتی یک استاد ارتباطات خوانده هم وجود ندارد و در دانشگاهی مثل تهران، تمامی استادان در رشته های جامعه شناسی و زیرمجموعه های آن تحصیل کرده اند، آیا این موضوع از شأن رشته ارتباطات نمی کاهد و آن را در زیرمجموعه جامعه شناسی قرار نمی دهد؟

اولاً من این موضوع را به افکار عمومی واگذار می کنم و معتقدم جامعه هدف در این خصوص بهترین قضاوت را خواهد داشت، ثانیاً بر این اعتقادم که این افراد بهتر است اسم رشته تدریسی خود را جامعه شناسی ارتباطات بگذارند نه علوم ارتباطات زیرا اینان هم اینک در حال بهره برداری از جاذبه های رشته ارتباطات به نفع خود هستند.

- از سوی دیگر به رغم اینکه تجربه روزنامه نگاری یکی از شروط تدریس این رشته در جهان به شمار می رود، مشاهده می شود بسیاری از استادان ما کمترین تجربه کار روزنامه نگاری را هم در کارنامه خود ندارند و در عین حال به تدریس هم می پردازند. در این زمینه چه نظری دارید؟

در زمان گذشته همان طور که عرض کردم تمامی ما از تجربه عینی روزنامه نگاری به تدریس کشانده شدیم و هنگام تدریس نیز همواره دانشجویان خوب خود را به روزنامه های کیهان و اطلاعات معرفی می کردیم اما متاسفانه در سال های پس از انقلاب این موضوع کمتر اتفاق افتاده است و دانشگاه و روزنامه ها، چندان تعاملی با هم ندارند. ما همواره کارآموزی داشتیم و دانشجویان را برای کار عملی به روزنامه ها و روابط عمومی ها می فرستادیم در حالی که پس از انقلاب فرهنگی این موضوع نیز تعطیل شد و ما امروز از چنین دوره هایی سراغی نمی توانیم بگیریم. همین طور امروز در بسیاری از درس ها استادان باید روزنامه نگاران حرفه یی را به کلاس های درس بکشانند تا دانشجویان از تجربه آنها بهره مند شوند که این عامل هم به دلیل برخی بدبینی ها و حسادت ها متاسفانه محقق نشده است. ماجرای دکتر نمکدوست یکی از همین دسته وقایع است.

- همان طور که می دانید سواد رسانه یی امروز به شدت در ایران پایین است، بسیاری از روزنامه نگاران ما با اصول کار حرفه یی آشنا نیستند و همین امر وضعیت روزنامه نگاری را در وضعیت هشدارآمیزی قرار داده است. برای رفع این معضل چه پیشنهادی دارید؟

قبول دارم سواد رسانه یی امروز در ایران پایین است و برای رفع این معضل هم پیشنهاد می کنم در استخدام نیروها در صدا و سیما و سایر رسانه ها بسیار دقت شود. متاسفانه در حالی که ما سال ها پیش کارگاه های مجهز عکس و فیلم و ماشین نویسی و زبان داشتیم، امروز تقریباً تمامی اینها از بین رفته است و دانشجویان در طول سال های تحصیل، با تجربه کار عملی آشنا نمی شوند. امیدوارم روزی برسد که این معضل به کمک تک تک روزنامه نگاران حرفه یی برطرف شود.