روزنامه اعتماد، بنفشه پورناجی - در حالی که بهره گیری از رسانه های مستقل و خصوصی به ویژه رادیو و تلویزیون خصوصی به عنوان یکی از دغدغه ها و برنامه های اصلی گروه های فعال مدنی و احزاب سیاسی مطرح می شود و نامزدهای اصلاح طلبان بر اهمیت و ضرورت آن تاکید می ورزند، گروه های مخالف، این امر را ناشی از برخی جریانات سیاسی با هدف تشدید فشار علیه صدا و سیمای جمهوری اسلامی عنوان می کنند. در این راستا هر دو نامزد جناح اصلاح طلبان- کروبی و موسوی - با انتقاد از مساله انحصار در حوزه رسانه، خواستار تاسیس شبکه های تلویزیون خصوصی هستند.این در حالی است که رادیو تلویزیون به عنوان رسانه یی با ضریب نفوذ بالا در میان توده های مردم در انتقال پیام و طرح تفکرات تازه نقش انکارناپذیری دارد؛ ابزاری که هم اینک طیف وسیعی از احزاب و گروه ها از دسترسی به آن و انعکاس دیدگاه های خود بی بهره اند. بحث تاسیس شبکه های تلویزیونی خصوصی هرازچندگاهی در سطح جامعه مطرح شده و کارشناسان و صاحب نظران به موافقت یا مخالفت با آن می پردازند. برخی بر ضرورت آن پای فشرده و عده یی بستر شکل گیری آن را در شرایط کنونی مهیا نمی دانند. با وجود تفاوت آرا در موضوعاتی همچون تاسیس، نحوه مالکیت و اداره این رسانه در صورت شکل گیری، نظریات موافق زیادی با اصل واگذاری تلویزیون به بخش خصوصی از سوی کارشناسان، مسوولان و دست اندرکاران امور اجرایی کشور ابراز می شود. اما شاهدیم هنوز هم اقدام موثری در جهت تغییر یا تفسیر از قوانین موجود که به اعتقاد برخی نخستین گام برای حرکت در این مسیر به شمار می رود، برداشته نشده است. نطق های انتخاباتی میرحسین موسوی در مورد ضرورت تاسیس کانال های تلویزیون خصوصی که از آن به عنوان نیاز توسعه کشور یاد شده است، بار دیگر توجه به این موضوع را در اولویت طرفداران این ایده قرار داد. طرفداران راه اندازی تلویزیون خصوصی امیدوارند طرح چنین مبحثی یک شعار صرفاً انتخاباتی نباشد و با راه اندازی این تلویزیون، زمینه پیدایش چندصدایی در چارچوب قانون اساسی فراهم شود. طرح این مساله از سوی موسوی از سوی دیگر موضع تدافعی مخالفان را تشدید کرد. گزارشی که در پی می آید، سعی دارد ابعاد مختلف تاسیس شبکه های تلویزیونی خصوصی را با طرح دیدگاه های مختلف مورد نقد و بررسی قرار دهد. بنابراین سعی شده با هدف رعایت اصل بی طرفی، هر دو دیدگاه - موافق و مخالف - در کنار یکدیگر آورده شود. اما نکته جالب اینجا بود که هنگام درخواست مصاحبه، اکثر مصاحبه شوندگان که از طیف های مختلف فکری و جناحی انتخاب شده بودند، با اصل ماجرا (ایجاد رقیب برای رسانه ملی) موافق بودند البته با توجیهاتی متفاوت. اما برخی دیگر که گویا با اصل موضوع مخالفت داشتند، اظهار داشتند مایل به گفت وگو در این مورد خاص نیستند یا فرصت ندارند و سرانجام هیچ یک از افراد تعیین شده برای مصاحبه به صراحت عنوان نکردند مخالف تاسیس تلویزیون خصوصی هستند،

---

محمد سلطانی فر مدرس علوم ارتباطات، رفتن به سمت خصوصی سازی رسانه را نه یک انتخاب که یک اجبار می داند و هرگونه مقاومت در این حوزه را سبب از دست دادن زمان و فرصت هایی می داند که موجب پرداخت هزینه های به مراتب سنگین تر در آینده خواهد شد. وی دسترسی به تلویزیون های خصوصی را با توجه به تکنولوژی ماهواره یی بسیار سهل الوصول می داند و از تکنولوژی پخش رادیو از طریق اینترنت به عنوان رقیب دیگری برای رسانه های داخلی کشور ها نام برده، یادآور می شود؛ امروز شاهدیم رادیوهای اینترنتی آرام آرام وارد عرصه رسانه ها شده اند. به تعبیری اینها رادیو های خصوصی هستند که از طریق وبلاگ ها مجال حضور یافته اند. به دنبال ظهور این پدیده باید منتظر شکل گیری تلویزیون های خصوصی از طریق اینترنت نیز باشیم. تحقق این امر به طور قطع جایگاه تلویزیون خصوصی را تحت الشعاع قرار خواهد داد. بنابراین توجه به تلویزیون خصوصی یک ضرورت اجتناب ناپذیر و مقاومت در برابر آن بیهوده است.

بی توجهی صدا و سیما به نیازهای مخاطبان

عماد افروغ رئیس سابق کمیسیون فرهنگی مجلس با انتقاد از فاصله گرفتن صدا و سیما از مفهوم واقعی رسانه ملی می گوید؛ اگر رسانه ما واقعاً ملی باشد، بخشی از مشکلات ما حل می شود، اما رسانه ملی ما در حال حاضر کاملاً دولتی شده و این سازمان هیچ توجهی به نظرهای مردم و بازتاب های مخاطبان ندارد.

وی با اشاره به اینکه براساس بخش هایی از برنامه چهارم توسعه کشور باید با استفاده از تجهیزات کابلی یکسری قابلیت ها و امکانات مدیریت شده در اختیار مردم قرار می گرفت، گفت؛ صدا و سیما تاکنون زیر بار این امر نرفته و این رسانه به استفاده مدیریت شده از ماهواره هم که برعهده آن بوده، توجهی نکرده است.

---

اسماعیل میرفخرایی از کارشناسان سابق صدا و سیما یکنواختی برنامه های رادیو تلویزیون را از مشکلات این رسانه دانسته، می گوید؛ تلویزیون در ایران همیشه ابزاری در دست دولت بوده است. او روند اداره تلویزیون توسط حکومت را به دوران اولیه راه اندازی تلویزیون در سال 1337- آغاز به کار اولین تلویزیون خصوصی- مربوط می داند. به عقیده او از آنجا که پول اصلی اداره این رسانه هم از دولت می آید و بخش خصوصی در اداره آن دخیل نیست با فراز و نشیب جامعه کاری ندارد. میرفخرایی اظهار می دارد؛ اگرچه تلویزیون طی سال های اخیر از نظر کمی گسترش بسیار خوبی یافته و از نظر تعداد برنامه ها و پوشش کشوری توفیق داشته، اما در زمینه محتوای کانال ها، تولید و ساخت برنامه ها نتوانسته با شرایط اجتماعی خود را وفق داده و پیش برود. او با اشاره به اینکه هم اکنون در حوزه مطبوعات ایران تا حدی به احزاب و عقاید مختلف اجازه انتشار و فعالیت داده می شود، می گوید؛ ضروری است به گروه های متنوع برآمده از همین نظام نیز اجازه ایجاد رادیو تلویزیون خصوصی بدهیم. بنابراین باید روی قانونی که در حال حاضر بازدارنده است، کار شود تا با ایجاد رادیو تلویزیون خصوصی از حالت انحصار خارج شویم.

آیا زمینه پیدایش تلویزیون خصوصی هم اینک مهیاست

به اعتقاد احمدرضا دستغیب عضو کمیسیون فرهنگی مجلس شورای اسلامی، با وجود تبلیغات گسترده، آمارها نشان می دهد هنوز تعداد قابل توجهی از مردم کماکان از رسانه ملی استفاده می کنند. وی تاسیس تلویزیون خصوصی در شرایط کنونی را نه تنها نامناسب که به لحاظ فراهم نبودن بسترهای مناسب غیرعملی می داند. با وجود مخالفت این نماینده مجلس با تاسیس تلویزیون خصوصی اما وی با واگذاری شبکه یی ویژه از صدا و سیمای جمهوری اسلامی به بخش خصوصی با هدف تنوع بخشی و ایجاد سرگرمی در چارچوب ضوابط و مقررات نظام جمهوری اسلامی موافق است.

عضو کمیسیون فرهنگی مجلس می گوید؛ خصوصی سازی در زمینه شبکه های رادیو تلویزیونی در مرحله نخست باید توسط خود سازمان صدا و سیما و از طریق واگذاری امور به بخش خصوصی و در قالب سفارش برای تولید برنامه با توجه به موضوعات خاص از طریق شبکه های ویژه یی میسر شود. دستغیب این امر را زمینه ساز ایجاد فرصت های جدید برای بیان مطالب توسط متخصصان امر برمی شمارد. اما سلطانی فر این شیوه را تجربه بسیار غلطی می داند که در کارخانه ها و سیستم های صنعتی پیاده شده و نه تنها با این اقدام بخش خصوصی وارد میدان نشد، بلکه سهامی شدن این بخش ها هم تحقق نیافت. در حقیقت با این روش اموال دولت از یک بخش به بخش دیگر انتقال یافت. این اقدام که تنها ظاهر قضیه را متفاوت کرد و در باطن هیچ گونه تغییری را حاصل نکرد، پیدایش رانت های خاصی را در این حوزه به دنبال داشته است. به اعتقاد سلطانی فر بهتر است از این روش به عنوان «اختصاصی سازی»- به جای خصوصی سازی - نام برد و بدیهی است این شیوه در مورد رسانه ها نیز پاسخگو نیست.

امیر محبیان روزنامه نگار و عضو شورای سردبیری روزنامه رسالت به موضوع تاسیس تلویزیون خصوصی با احتیاط می نگرد. وی می گوید؛ به دلیل آنکه ساختار رادیو تلویزیون طی 30 سال گذشته و حتی در حکومت قبلی دولتی بوده، این اقدام مستلزم تحقیق جدی در این حوزه است.

وی ادامه می دهد؛ شاید بتوان همان منطقی که ما را به سمت اصل 44 هدایت و القا کرد، برای رفتار بهینه در کار مدیریتی به کار برد. دولت باید وارد نوعی رقابت با بخش خصوصی شده یا اینکه از پشت سکان امور کنار رفته، مسوولیت را به بخش خصوصی بسپارد.

---

محبیان به دغدغه های موجود در این زمینه اشاره کرده، آنها را قابل رفع می داند. وی با اشاره به تجربه دنیا در زمینه تلویزیون خصوصی تصریح می دارد؛ هرچند در کشور های مختلف تلویزیون مربوط به زنان، کودکان و در حوزه های هنری، ورزشی و... به فعالیت مشغولند، اما بخش های خبری آنها همسو و هماهنگ با رسانه اصلی آن کشور عمل می کند.

اظهارات فوق بیانگر آن است که حتی دیدگاه های موافقان ایجاد تلویزیون خصوصی نیز یکسان نیست. عده یی اعتقاد دارند اساساً باید تاسیس این تلویزیون در اختیار بخش خصوصی باشد با حفظ ضوابط و مقررات. برخی دیگر موضوع مالکیت آن را مطرح می کنند و اینکه با مالکیت دولتی نمی توان تلویزیون خصوصی را هدایت کرد. گروه دیگر بر این گمانند که اجازه تاسیس تنها باید در اختیار بخش دولتی باشد و به تبع آن باید مالکیت رسانه و اداره رسانه را به بخش خصوصی سپرد.

مخالفان تاسیس تلویزیون خصوصی

اما مخالفان تلویزیون خصوصی اساساً با تمام اشکال فوق مخالفند. بحث تشکیل رادیو تلویزیون خصوصی پس از مطرح شدن توسط کاندیداهای انتخاباتی مورد انتقاد شدید برخی از نمایندگان مجلس قرار گرفت. از جمله دیگر مخالفان این امر عزت الله ضرغامی رئیس سازمان صدا و سیمای جمهوری اسلامی است که تاسیس تلویزیون خصوصی را یک «توهم سیاسی» می داند. ظاهراً مدیریت این رسانه شکل گیری یک رقیب را برنمی تابد. به اعتقاد برخی کارشناسان از آنجا که شکل گیری این رسانه سبب لطمه زدن به وجهه و اقتدار صدا و سیمای جمهوری اسلامی و نیز از دست دادن بخش عمده یی از افکار عمومی می شود، مدیریت این رسانه در برابر شکل گیری رسانه رقیب موضع منفی می گیرد. ضرغامی حدود سه ماه پیش و با راه اندازی شبکه تلویزیونی بی بی سی فارسی در برابر پرسش خبرنگاری مبنی بر اینکه آیا صدا و سیما نگران نیست که یک شبکه فارسی زبان رقیب که ساعت های پخش برنامه های آن درست مصادف با پیک برنامه سیمای جمهوری اسلامی است، باعث جذب مخاطبان این رسانه شود، پاسخ منفی داده، مردم ایران را بسیار فهیم تر از آن دانسته که گوش به چنین رسانه هایی بسپارند و از آن استقبال کنند. در حالی مدیر رسانه ملی با بی تفاوتی از کنار موضوع رقابت در حوزه رسانه ها می گذرد که عضو شورای سردبیری روزنامه رسالت صدا و سیما را هم اینک در میدان رقابت با رسانه های خارجی به جای رقابت با تلویزیون خصوصی داخل مرز ها می داند. محبیان می گوید؛ حوزه اطلاع رسانی بسیار گسترده است و صدا و سیما اگر در حوزه رقابت قرار نگیرد از رسیدن به اهداف خود که تولید برنامه های باکیفیت است، بازخواهد ماند. اما شکل گیری تلویزیون خصوصی به غنای برنامه های رسانه ملی کمک خواهد کرد.

تاسیس تلویزیون خصوصی تغییر یا تفسیر قانون؟

اصول 24 و 175 قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران بر گردش آزاد اطلاعات به عنوان یک اصل حقوق بشری تاکید داشته و براین اساس نشریات و مطبوعات را در بیان مطالب آزاد گذاشته، مگر به تفصیل قانون مخل به مبانی اسلام یا حقوق عمومی باشند. به طور دقیق تر اصل 175 این قانون، صدا و سیما را نسبت به تامین آزادی بیان و نشر افکار با رعایت موازین اسلامی ملزم کرده است، اصل 44 قانون اساسی مالکیت رادیو تلویزیون را به صورت عمومی و در اختیار بخش دولتی در کنار صنایع بزرگی همچون سدها بانکداری، بیمه و... می داند. شاید صراحت این ماده قانونی، موافقان تاسیس تلویزیون خصوصی را با مانع روبه رو ساخته و دستاویزی برای مخالفت گروه دیگر شده که از آن به عنوان مانع قانونی آن هم مانع قانون اساسی کشور نام ببرند.

---

اما به عقیده برخی، همان گونه که در این ماده قانونی بانک ها و بیمه ها مشمول مالکیت عمومی و در اختیار بخش دولتی بوده، اما بنا بر مقتضیات زمان، این مشکل نه با تغییر که با تفسیر و تاویل قانون حل شده، می توان راهکاری را در این زمینه برای تاسیس شبکه های تلویزیون توسط بخش خصوصی ارائه کرد. به گفته سلطانی فر وقتی امروز شاهدیم بعد از گذشت 30 سال اعلام می شود تفسیر «رجال مذهبی» تنها مربوط به مردان نیست و زنان هم می توانند کاندیدای انتخابات ریاست جمهوری شوند، مشخص می شود که با تفسیر و بدون تغییر قانون می توان شرایط را عوض کرد. در حقیقت با همین قانون اساسی موجود هم می شود تفسیر دیگری بنا بر مقتضیات زمان ارائه کرد.

این مدرس علوم ارتباطات سکوت در برابر قوانین را نیز راهگشا می داند. به اعتقاد وی همان گونه که امروز شاهدیم تعداد زیادی از افراد از گسترش امکانات تکنولوژی ماهواره استفاده می کنند، بدون آنکه قانون آن وجود داشته باشد و قانون هم در برابر این بی قانونی ها به تعبیری سکوت کرده است. گمان می رود می توان این رویه را در مورد تاسیس شبکه های تلویزیون خصوصی در پیش گرفت. وی سه راهکار تفسیر، تغییر و سکوت در برابر قانون را به عنوان راه حل هایی برمی شمارد که به کمک آن می توان به تاسیس شبکه تلویزیونی توسط بخش خصوصی دست یافت. محبیان می گوید؛ هم اینک با وجود پتانسیل های زیادی که برای راه اندازی تلویزیون توسط بخش خصوصی وجود دارد، هنوز طرح جدی برای این مساله مطرح نشده است اما ابتدا باید مجرای قانونی آن از طریق تفسیر اصل 44 از سوی شورای نگهبان باز شود. وی با تاکید مجدد بر انجام کار کارشناسی در این زمینه می گوید؛ پس از اینکه بررسی و روشن شد امکان تاسیس تلویزیون خصوصی وجود دارد، بحث رقابت اقتصادی به وجود می آید یعنی باید ببینیم آیا سرمایه گذاران آمادگی سرمایه گذاری در این حوزه و تامین منابع مالی آن را دارا هستند یا خیر.

علی مزروعی رئیس انجمن صنفی روزنامه نگاران ایران با وجود موافقت با اصل تاسیس شبکه های تلویزیون خصوصی تاسیس آن را در شرایط کنونی امکان پذیر نمی داند. وی شکل گیری تلویزیون خصوصی را در شرایطی که در کشور فضای رقابتی برای بخش خصوصی وجود ندارد و هنوز زیرساخت های لازم آن از نظر حقوقی به وجود نیامده است، بی نتیجه می داند.

وی با اشاره به اینکه تلویزیون خصوصی نیازمند سرمایه گذاری زیادی است، اظهار می دارد؛ بخش خصوصی توان رقابت با صدا و سیما را که از بودجه دولتی استفاده می کند، ندارد.

مزروعی نوع نگرش موجود نسبت به تاسیس تلویزیون خصوصی را به عنوان مشکل حل ناشده عنوان می کند. وی برای شکل گیری رقابت در میان شبکه های تلویزیونی موجود، اداره هر شبکه با یک ساختار دولتی جداگانه را پیشنهاد می کند؛ مساله یی که حتی بدون راه اندازی تلویزیون خصوصی هم سبب تغییر نسبی فضای موجود و در نهایت جلب مخاطب خواهد شد. اما ظاهراً اجرای این امر هم در شرایط کنونی ممکن نیست. عده دیگری از مخالفان راه اندازی شبکه تلویزیونی از سوی بخش خصوصی این اقدام را به دلیل صدمه زدن به امنیت ملی محکوم می کنند. این در حالی است که مادام که رسانه ملی قادر به پاسخگویی به افکار عمومی، توجه به سلیقه های متفاوت و نیازهای مخاطبان خود نباشد، آنان به راحتی به رسانه های جایگزین رو می آورند. حال این مخاطبان روشنفکرانی باشند که جایگاهی برای طرح دیدگاه های موافق خود در این رسانه نمی بینند یا جوانانی که مطالب جذاب خود را در رسانه های رقیب خارج مرزها می جویند. بی تردید انحصاری و دولتی کردن تلویزیون بیشترین آسیب را به مساله امنیت ملی خواهد زد. آنچه مسلم است، امنیت ملی در تضارب آرا دیده می شود؛ آرایی که در چارچوب اصول نظام و از طریق رسانه های داخلی- و نه خارج از مرزها- منعکس می شود.