سالنامه اعتماد، شهاب الدین شیخی - اگرچه اولین روزنامه کردی در سال 1898 منتشر شد (اولین روزنامه ترکی «تقویم وقایع» 1832 و اولین روزنامه فارسی «کاغذ اخبار» 1837 و «الزوراء» عربی 1896 منتشر شد ) اما تفاوت بین انتشار اولین روزنامه کردی با انتشار اولین روزنامه به دیگر زبان ها، در این امر نهفته است که تولد آن روزنامه ها مربوط به ملت هایی بوده که دارای دولت و نیز مربوط به دولت و برای برنامه های تبلیغی و جهت اعلام فعالیت های دولت بوده است. اما تولد روزنامه در میان کردها در بخش خصوصی و محصول هشیاری فردی و حاصل جنبش اجتماعی مردم بوده است. این مقاله در پی آن است که به بررسی اجمالی وضعیت مطبوعات در کردستان طی 30 سال گذشته پس از انقلاب اسلامی ایران بپردازد. از آنجا که «مطبوعات مانند سایر رشته های تاریخ عمومی همچون تاریخ ادبیات، امور اقتصادی یا تاریخ جنبش های اجتماعی، بدون رجوع دائم به تحول عمومی جوامع درک نمی شود، شاید روزنامه در میان موضوع های تحقیق تاریخی از جمله مقولاتی است که فشرده ترین روابط را با وضعیت سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و سطح فرهنگی جامعه و عصر و دوره یی دارد که منعکس کننده آن است» (حسین قندی، 1384، ص 13)، بنابراین لازم می نماید این مقاله را به دوره های تاریخی که بیانگر تغییر و تحولات سیاسی و فرهنگی جامعه کردستان باشد، تقسیم بندی کرد.

سال های 1357 تا 1359 انفجار آزادی

در این فاصله کوتاه زمانی یعنی یک سال و نیم اولیه بعد از پیروزی انقلاب در ایران، کردستان هم به تبع دیگر مناطق ایران به واسطه آزادی از قید استبداد سیاسی حکومت قبلی، دوره یی از انفجار چاپ نشریات سیاسی را تجربه کرد که هر کدام وابسته به گروه، سازمان و احزاب سیاسی بود که در آن دوره رشد قارچ گونه یی داشتند. اما جدای از این نشریات فصلی و گهگاهی، نشریاتی بودند که به احزاب و گروه های رسمی تر و باسابقه تری تعلق داشتند که من از آن میان به «نشریه کردستان» ارگان رسمی حزب دموکرات کردستان ایران (تاریخ انتشار آذرماه 1324 برابر با نوامبر 1945) اشاره می کنم، که یکی از قدیمی ترین نشریات تاریخ منطقه و حتی خاورمیانه است. در واقع تنها نشریه یی که قبل و بعد از انقلاب و به طور رسمی و در استاندارد یک نشریه در کردستان منتشر شده، همین نشریه بود. از آنجا که حزب دموکرات کردستان یکی از احزاب سازمان دهنده سیاسی مردم در پیروزی انقلاب در مناطق کرد نشین بود و پس از پیروزی انقلاب هنوز در تعامل با دیگر نیروهای سیاسی انقلابی در مرکز به سر می برد، این نشریه هم به طور قانونی منتشر می شد. مدتی پس از آن گاهنامه یی دیگر نیز در استاندارد هایی قابل قبول از نظر شاخص های مطبوعاتی در مهاباد به نام« هیوا» منتشر شد و به گمانم پس از 20 شماره و در 26 مرداد 1358از انتشار بازماند. نشریه کردستان هم پس از آنکه مذاکرات کردها با مقامات مرکزی به نتیجه مطلوب نرسید و کار به جنگ مسلحانه و خشونت کشید و دولت حزب دموکرات کردستان ایران را « منحل» اعلام کرد، رخت حضور رسمی از میان مردم بربست و از آن پس به صورت زیرزمینی و غیرقانونی منتشر شد.

سال های 1359 تا 1364 ثبات دولت و محاق مطبوعات

اما به نتیجه نرسیدن مذاکرات حزب دموکرات با حکومت مرکزی و به تبع آن تلاش دولت برای حصول ثبات و در ادامه آن جنگ هایی که برای و سرکوب خشونت های مسلحانه پیش آمد،حوصله یی برای نوشتن باقی نگذاشته بود. در همین سالیان و پس از تشکیل سازمانی به نام «سازمان پیشمرگه های مسلمان کرد» در مقابل مجموعه سازمان های سیاسی آن موقع کردستان که عنوان شاخه های نظامی خود را «پیشمرگ» می نامیدند، این سازمان در آن دوران اقدام به انتشار نشریه یی به نام «فریاد آزادی» کرد که با شعار «یا مرگ یا رستگاری کردهای مسلمان» به میدان آمد. محتوای این نشریه به بازتاب آرای کسانی می پرداخت که بر این باور بودند که دیگر نیروهای سیاسی کرد که در مقابل حکومت مرکزی قرار گرفته اند، عده یی فریب خورده و ایادی غرب عامل جنگ و خونریزی در کردستان هستند و باید بساط شان برچیده شود. همچنین گاه، نامه هایی با عناوینی شبیه «نامه یی از یک دانش آموز رنج دیده کرد» یا «نامه یی از یک کرد مسلمان» و... منتشر می کرد. اما در سال های اولیه دهه 60، دو نشریه دیگر به نام های «اصحاب انقلاب» و «ئامانج» منتشر شد. این دو نشریه از سوی سپاه پاسداران انقلاب اسلامی و به عنوان تریبون رسمی برای تبلیغ سیاست های نظام، منتشر می شد. غیر از این دو نشریه هیچ نشریه دیگری اجازه انتشار نیافت.

سال های 1364 تا 1375 تثبیت نظام و شروع اقدامات فرهنگی

بعد از عقب نشینی احزاب کرد به خاک کردستان عراق و پایان گرفتن جنگ در کردستان و پس از تثبیت قدرت نظام، در حزب دموکرات کردستان ایران نیز تحولاتی روی داد. عده یی از اعضای این حزب که برخی از آنها دارای سوابق فرهنگی بودند در کنگره چهارم این حزب تصمیم به کنار گذاشتن سلاح گرفته و در راستای عفو حکومت نسبت به تسلیم شوندگان، خود را تسلیم حکومت کردند. یکی از این افراد شاعر بلندپایه کرد «محمدامین شیخ السلامی» متخلص به «هیمن» بود.از سوی دیگر دولت با تشکیل واحد اطلاعات و امنیت در سپاه، برخی از نیروهای کارکشته اطلاعاتی اش را به این نهاد امنیتی انتقال داد . در این راستا شروع به یکسری اقدامات فرهنگی کرد که یکی از طراحان این سیاست شخصی به نام« مرتضی محب اولیا» یا همین «اسفندیار رحیم مشایی» امروز بود.«اسفندیار رحیم مشایی که در سال 1360 به عضویت سپاه درآمده بود به کردستان رفت. آنجا اما با نام «مرتضی محب اولیا» و در سمت معاون اطلاعات واحد در قرارگاه حمزه سیدالشهدا سپاه مستقر شد. مشایی بر این باور بود که باید ریشه های اجتماعی و فرهنگی مساله کردها را جستجو کرد و از این رو فعالیت های خود را بر فاز فرهنگی متمرکز کرد. در اولین اقدام فرهنگی، «کاک» یا کانون اسلامی کردستان را تاسیس کرد (کلمه کاک در زبان کردی به معنای برادر بزرگ هم هست) و در دومین اقدامش مرکز نشر ادبیات کردی و انتشارات صلاح الدین ایوبی و ماهنامه کردی «سروه» را تاسیس کرد.»(هفته نامه شهروند، شماره 60، ص58)از آن سو نیز بخش زیادی از نیروهای کرد به ویژه گروه بازگشته از حزب دموکرات نیز به ضرورت و نیاز جامعه کرد به فضای بازتر فرهنگی از سوی دولت بارها در بازجویی هایشان در ایام زندان متذکر شده بودند. یکی از همین افراد، همین «هیمن» شاعر پرآوازه بود که توانست با جلب نظر مسوولان و با توجه به سیاست های مشایی به سردبیری ماهنامه سروه برسد. نام «هیمن» اعتبار افزونی به نشریه می بخشید و با همه انتقاداتی که به وی برای همکاری با چنین نشریه می شد، باعث مقبولیت نشریه در میان مردم شد.سروه ماهنامه یی فرهنگی- ادبی بود که تمام صفحات اش، به جز ترجمه سرمقاله که بعد از سرمقاله کردی در هر شماره می آمد، به زبان کردی منتشر می شد؛ نشریه یی که تمام مطالبش یک بار برای مسوولان ترجمه می شد و آن گاه به چاپ می رسید. اما با این همه موجب قلم فرسایی عده زیادی از شاعران و نویسندگانی شد که تا آن دوره زبان در کام کشیده بودند.این مجله نه تنها نسل قبلی نویسندگان و شاعران را دوباره به میدان آورد، بلکه باعث رونق یادگیری و خود آموزی زبان کردی در میان مردم و جوانان شد و کم کم نسل جدیدی از شاعران و نویسندگان نیز پا گرفت. در سال های ابتدایی دهه 70، ادارات فرهنگ و ارشاد اسلامی در شهرستان ها کم کم به درخواست ها برای تشکیل انجمن های فرهنگی، هنری و ادبی پاسخ مثبت می دادند. اعضای این انجمن ها هم طبق معمول شاعران و نویسندگانی بودند که به بحث های ادبی می پرداختند که نتیجه این گفت وگوها گاه به صورت مقالاتی در همان ماهنامه سروه یا در بولتن های داخلی این انجمن ها منتشر می شد. همین بولتن های داخلی گاه بسیار جدی کار می کردند و برخی از آنها همانند «روت» (جریان) در قامت یک نشریه تخصصی ادبی فرهنگی درآمد و موجب پدید آمدن نسل جدیدی از نویسندگان شد. تا این زمان تنها شکل های روزنامه نگاری و مطبوعات همین ماهنامه سروه و این چند بولتن داخلی انجمن های ادبی بود، به جز نشریه یی که در دوره اول ریاست جمهوری هاشمی رفسنجانی، در استانداری که به نام«اخبار کردستان» منتشر می شد و پس از مدتی انتشار آن متوقف شد.

سال های 1375 تا 1384 رویای روزنامه نگاری با فضایی آزادتر

در سال های دهه 70 در ایران اما روزنامه نگاری و چاپ کتب در موضوعات فلسفی و تئوریک روند دیگری گرفت. از آن فضای سخت گزینش های سیاسی برای ورود به دانشگاه ها در کل کشور و هم در کردستان کاسته شده بود. نحله جدیدی از نیروهای جوان و تحصیلکرده و اهل مطالعه در کردستان پا گرفتند که به تبع فضای سیاسی، فرهنگی آن روزگار به مطالعه نشریات روشنفکری و نیز آثار دانشمندان و نخبگان می پرداختند. از نظر فضای سیاسی هم مردم به کنش های سیاسی در تعامل با دولت روی خوش تری نشان دادند اما با زبانی دیگر. در انتخابات ریاست جمهوری ششم که رفسنجانی برای بار دوم شرکت می کرد رقیب منتقدی به نام احمد توکلی داشت. مردم کردستان بدون شک، شناخت کافی از احمد توکلی نداشتند و شاید علاقه یی نیز به وی. اما وقتی نتایج انتخابات در کردستان بازشماری شد نتیجه آن شد که هاشمی در کردستان از احمد توکلی شکست خورد و مردم نشان دادند سیاست های هاشمی را نمی پسندند. هاشمی اما به پیروزی رسید و دوباره رئیس جمهور ماند. اما در واکنش به خواست های سیاسی مردم برای اولین بار در کردستان یک استاندار نیمه کرد و نیمه ترک را منصوب کرد. محمدرضا رحیمی متولد شهر قروه به استانداری کردستان رسید و در ابتدای کار یک مشاور فرهنگی بسیار کرد تر از خودش را به نام«بهرام ولدبیگی» منصوب کرد. یکی از اولین و مهم ترین اقدامات بهرام ولدبیگی برگزاری «کنگره فرزانگان کرد» بود. در روزهای برگزاری این کنگره بولتن داخلی به نام «آبیدر» منتشر شد که پس از پایان کنگره، استاندار را تحریک کرد که امتیازی برای همین نشریه درخواست کند و در فاصله کوتاهی، هفته نامه یی با نام«آبیدر» به دو زبان کردی و فارسی به مدیرمسوولی محمدرضا رحیمی و سردبیری بهرام ولدبیگی منتشر شد. ولدبیگی عده یی از نیروهای فرهنگی و هنری سنندج را به عنوان کادر تحریریه برگزید و با توجه به روابطش و نیز عطش مردم برای نوشتن کم کم توانست پای دیگر نویسندگان مشهور را که اتفاقاً به کنگره دعوت شده بودند به نشریه باز کند. انتشار آبیدر موجب ایجاد روند جدیدی در روزنامه نگاری کردی شد و سرآغازی برای تولید نشریات دوزبانه، که حاصل آن تولد نشریه یی مستقل به نام«زریبار» به مدیرمسوولی «عادل محمدپور» و تحریریه یی کاملاً محلی در شهر مریوان بود. زریبار که با فراز و فرودها و توقف ها و تغییر مدت زمان انتشارهای زیادی روبه رو شد، در نهایت در سال های پایانی دولت اصلاحات به صورت فصلنامه یی درآمد که حاوی مقالات علمی- پژوهشی بسیار وزینی بود.رحیمی و ولدبیگی با درک شرایط زمان و خواست های سیاسی متفاوت که ممکن بود زمام قدرت و سیاست مطلوب را در کردستان به سمت و سوهای دیگری ببرد، به انتشار مقالاتی سیاسی و با طرح خواست های بیشتر معیشتی و گاه سیاسی راه را برای سیاسی نویسی در مطبوعات کردستان گشودند. اما دیگر دیر بود و سیر تغییر و تحولاتی که در کل جامعه ایران از راه می رسید به رحیمی اجازه نداد راه درازی را بپیماید زیرا دوم خرداد 76 اتفاق افتاد و مردم کردستان نیز در مشارکتی بی سابقه و همراهی با مردم ایران محمد خاتمی را به ریاست جمهوری برگزیدند.

سیدمحمد خاتمی پس از پیروزی در انتخابات و با توجه به شعارهای انتخاباتی ویژه اش برای مردم کردستان که از سهم ناچیز کردها در مدیریت سیاسی و ساختار قدرت گفته بود، عبدالله رمضان زاده را با غلظتی بیشتر از کرد بودن نسبت به رحیمی، به استانداری کردستان منصوب کرد. استاندار جدید نیز در مقابله با نشریه رحیمی و همکارانش نشریه دیگری به نام«سیروان» به صاحب امتیازی سازمان همیاری شهرداری سنندج و مدیرمسوولی«جلال جلالی زاده» و سردبیری احسان هوشمند، منتشر کرد.نشریه سیروان شکلی محلی بود از روزنامه های اصلاح طلبی که در پایتخت منتشر می شد و پایگاهی شد برای نویسندگان جوان با آرمان هایی از جنس مشارکت سیاسی، جامعه مدنی، دموکراسی و... و از سوی دیگر مقالات نظریه پردازانه یی در حوزه تئوری ادبی و زیبایی شناسی و...از آن سو، ولدبیگی از رحیمی و همکاری با وی فاصله گرفت و از نشریه آبیدر خداحافظی کرد و به تهران آمد و «انستیتو فرهنگی کردستان» را تاسیس و در اولین اقدام، ماهنامه «کردستان» را منتشر کرد که با همه معایب و محاسن اش توانست از 10 هزار نسخه یی که منتشر کرده بود بالای هفت هزار نسخه را بفروشد و دولت نیز در اولین اقدام، در واکنشی عجیب این نشریه را توقیف کرد.از همان آغاز دولت اصلاح طلب، بسیاری از فعالان فرهنگی کردستان برای اخذ مجوز انتشار نشریه تلاش وافری به خرج دادند. اما کردستان در هر دولتی، کردستان است و تقریباً کار به دولت دوم خاتمی رسید و در سال های ابتدایی دهه 80 کم کم چند نشریه مستقل گام در عرصه متلاطم روزنامه نگاری کردی نهادند. دو ماهنامه به نام های «راسان» به مدیرمسوولی ثریا عزیزپناه و با مطالبی در حوزه زنان و«مهاباد» به مدیرمسوولی احمد بحری، هفته نامه هایی به نام های «پیام مردم»، «ئاسو» (افق)، «کرفتو» و پس از آن دوهفته نامه «روژه لات» و مدت کوتاهی بعد از آن امتیاز روزنامه یی به نام «ئاشتی» اعطا شد، که البته به دلیل مشکلات مالی و کمبود نیروی متخصص هرگز نتوانست انتشار روزانه را دربر بگیرد و به صورت هفته نامه منتشر می شد. در مهاباد هم هفته نامه دیگری به نام «پیام کردستان» منتشر شد. اما اگرچه بهار مطبوعات کردی دیر از راه رسید، اما در فرا رسیدن خزان اش تبعیضی وجود نداشت. ابتدا در زمستان83 پیام مردم توقیف و محمد صدیق کبودوند و اجلال قوامی بازداشت شدند. در تابستان 1384 نشریه های ئاسو و ئاشتی توقیف شدند و مدتی بعد هم نشریه روژه لات نیز به محاق توقیف رفت و نویسندگان اش بازداشت شدند. برای توقیف پیام کردستان هم زمان زیادی لازم نبود. کرفتو نیز مدتی بعد از پیام کردستان توقیف شد. راسان نیز اگرچه توقیف نشد، اما سردبیر آن برای مدتی به زندان رفت.از میان آن نشریات، بعد از دولت اصلاحات، «راسان»، «مهاباد»، «سروه» و «سیروان» ماندند. سیروان اما نشریه یی دولتی بود و اگرچه صاحب امتیازش سازمان همیاری شهرداری است اما مستقیماً زیر نظر استانداری اداره می شود. با تغییر استاندار هفته نامه سیروان هم که به نظر من کپی برابر با اصل روزنامه ایران در کردستان است، همانند آن نشریه که روزگاری نشریه یی وزین و اصلاح طلب و پیشرو بود، به نشریه یی اصولگرا و راست سنتی و محافظه کار تبدیل شد.در پایان ذکر چند نکته را تنها به صورت مختصر لازم می دانم.

اولاً؛ در کردستان ایران به دلیل ضعف زیرساخت های اقتصادی و آموزشی و فرهنگی، ما هرگز نتوانسته ایم به روزنامه و نشریه در بخش های تخصصی (چه از نظر نیروهای آموزش دیده در حوزه روزنامه نگاری و چه از نظر محتوایی که بر یک حوزه تخصصی تاکید بورزد) دست بیابیم. از سوی دیگر بخش خصوصی به دلیل ناپایدار بودن شدید فضای روزنامه نگاری و هزینه بالای سیاسی آن هرگز نتوانسته به خود این جرات را بدهد که وارد این حوزه شود.

ثانیاً؛ به جز سروه که یک ماهنامه فرهنگی ادبی است و شرح چگونگی انتشارش رفت، و سیروان که هفته نامه یی دولتی است و تعداد شمارگان انتشاریافته اش به بیش از 500 شماره رسیده، هیچ کدام از نشریات کردی بعد از انقلاب به 100 نرسیده است. و 90 هرگز پیش ما نبوده و نیست.