محمد مهدی مولایی - وب را از مهمترین فناوریهای قرن بیست و یکم دانستهاند که عرصههای مختلف زندگی را متحول کرده است. از همین روست که سرعت بالای تحولات اجتماعی-اقتصادی-فرهنگی در سالهای اخیر را میتوان مرتبط با سرعت قابل توجه تحولات وب دانست. در عمر کمتر از ربع قرن دنیای وب، تحولات قابل توجهی رخ داده است که میتوان آنها را «تغییرات پارادایمی» (Paradigm Shift) دانست. این تغییر و تحولات دنیای وب در قالب نسلهایی که با اعداد 1 به بالا مشخص میشوند نامگذاری شدهاند.
در حالی که وب اولیه بر مبنای ایده توزیع و انتشار آزادانه اطلاعات در سطح جهانی شکل گرفته بود و این رویه در دهه اول فعالیت وب مسلط بود، در دهه بعدی شاهد برجسته شدن نقش کاربران و تغییر جایگاه آنها بودیم و اینچنین بود که وب 2 (Web 2.0) متولد شد. در حال حاضر، حدود یک دهه است که وب 2 جریان مسلط در دنیای اینترنت است و اغلب کارشناسان دنیای مجازی در مورد تعریف و ابعاد آن توافق دارند. آنچه درباره نسلهای سوم، چهارم و بالاتر وب گفته میشود ایدهپردازیهای آمیخته با گمانهزنی است که هنوز در مورد آنها توافق وجود ندارد.
در اینجا قصد داریم دیدگاه سن مورونایساو (San Murugesan) در خصوص تحولات دنیای وب را مرور کنیم. مورونایساو (2010) با مشارکت دهها تن از کارشناسان دنیای وب کتابی در 50 فصل بهنگارش درآورده که در آن جنبههای مختلف تحولات وب مورد توجه قرار گرفته است. این کتاب با مرور دیدگاههای مختلف درباره وب، ویژگیهای چهار نسل گذشته، حال و آینده وب را بر میشمرد و از عنوان Web X.0 برای نسلهای آینده وب استفاده میکند.
رابطه نسلهای وب با یکدیگر رابطه تکاملی است. بهعبارت دیگر در هر نسل، وب در مسیری تکاملی با جهش قابل توجه مواجه میشود. از این رو همانطور که در «شکل» میبینید این نسلهای وب در دل یکدیگر قرار دارند. بهعبارتی وب 2 عبارت است از وب 1 بهعلاوه وب 2 و به همین ترتیب وب 3 معادل ویژگیهای وب 1، وب 2 و وب 3 با هم است. به همین دلیل است که شیوه نمایش نسلهای وب مانند نحوه نامیدن روند تکاملی نرمافزارها در نظر گرفته شده است. پس روند ارتقای نسلهای وب، بهصورت همزیستی آنها با یکدیگر و نه جایگزینی است. از دیدگاه مورونایساو یکی از بهترین شیوههای تمایز نسلهای وب از یکدیگر توجه به این است که چه کسی یا چه چیزی در محور فعالیتها قرار دارد. بر این اساس وب 1 درباره متصل کردن اطلاعات، وب 2 درباره متصل کردن افراد، وب 3 ادغام دادهها، دانش و اپلیکشنهاست به ترتیبی که وب به شیوه معنادارتری فعالیت کند و تبدیل به یک پلتفرم مشترک شود و وب 4 تلاش میکند قدرت انسان و هوشمندی ماشین در «وبِ همهجاحاضر» را مهار کند. عناوین اصلی نسلهای چهارگانه وب در قالب «جدول» خلاصه شده است.
وب ۱: اطلاعات محور (Info-Centric)
وب 1 رسانهای برای انتشار یکطرفه اطلاعات در بستری جهانی بود. با شکلگیری وبِ اولیه دسترسی آسان به اطلاعات از طریق مرورگرهای وبی برای همه کاربران فراهم شد. مهمترین پیشرفتها در وبِ اولیه، ایجاد پروتکلهایی مانند اچ.تی.تی.پی (HTTP)، زبانهای برنامهنویسی نشانهگذاری مانند اچ.تی.ام.ال (HTML) و ایکس.ام.ال (XML)، زبانهای برنامهنویسی با محوریت وب مانند جاوا (Java) و جاوااسکریپت (JavaScript) و انواع مرورگرهای وب بود. وب 1 ابتدا موجب توسعه در موضوعات خاصی از جمله فعالیتهای علمی و دانشگاهی شد و سپس در عرصههای تجاری نیز مورد توجه قرار گرفت. توسعه یافتهترین محصولات وب 1 را میتوان وبپورتالها دانست که در آنها دسترسی به انواع اطلاعات مورد نیاز در عصر وب اطلاعاتمحور تسهیل شده بود.
وب ۲: مردم محور (People-Centric)
اصطلاح وب 2 را نخستین بار تیم اوریلی در سال 2004 برای اشاره به پیشرفتهای وب در مسیر مشارکتی شدن به کار برد. در وب 2 برخلاف وب 1 که کاربران تنها دریافتکنندگان اطلاعات منتشر شده بودند، هر کاربر میتواند تولیدکننده، بهاشتراکگذارنده و توزیعکننده اطلاعات هم باشد. بدین ترتیب شبکهای از تعاملات اطلاعاتی بین کاربران ایجاد میشود. مهمترین ابزارهای وب 2 رسانههای معروف به اجتماعی هستند، از اینرو این تغییر پارادایمی را «انقلاب اجتماعی» نامیدهاند. بدین ترتیب رسانه یکطرفه وب به رسانه مشارکتی تبدیل و ادعا شد فضایی دموکراتیک در دنیای وب ایجاد خواهد شد. وبلاگها، شبکههای اجتماعی آنلاین، ویکیها، میکروبلاگها، فضاهای بهاشتراکگذاری لینک، عکس، متن و فیلم از جمله مهمترین دستاوردهای عصر وب 2 هستند. وب 2 اثرات قابل توجهی بر مناسبات سیاسی-اجتماعی داشته و دنیای کسبوکار و بازاریابی را نیز دستخوش تغییرات بسیاری کرده است.
وب ۳: ماشین محور (Machine-Centric)
اصطلاح وب 3 نخستین بار در سال 2006 بهکار گرفته شد. هفت سال زمان طی شده کافی نبوده است تا تعریف دقیق و مورد اجماعی از این نسل جدید وب حاصل شود. وب معنایی (Semantic Web) و وب معنیدار (Meaningful Web) عناوین دیگری برای این دوره هستند. از نگاه مورونایساو در این دوره از وب، تعاون و همکاری غیررسمی و سازماننیافته در جهت کمک متقابل (Cooperation) برقرار است. در این دوره تلاش میشود با استفاده از هوشمندی ماشین، گردآوری، مدیریت و عرضه اطلاعات تسهیل شود. در این نسل به زمینه (Context) فعالیت وبی اهمیت قابل توجهی داده میشود و عرضه اطلاعات بهکاربران بر اساس عوامل شخصی تنظیم خواهد شد. در حال حاضر وب 2 جریان اصلی در دنیای وب است و در مراحل ابتدایی وب 3 قرار داریم.
شبکههای اجتماعی معنایی، موتورهای جستوجوی معنایی، سیستمهای ایمیل معنایی، سی.ام.اسهای (CMS) معنایی از جمله محصولات این نسل از وب هستند که هماکنون نمونههای اولیه و آزمایشی آنها در دنیای اینترنت قابل دسترس هستند.
وب ۴: عامل محور (Agent-Centric)
نسل چهارم وب هنوز آغاز نشده و در مورد آن گمانهزنیهای متفاوتی وجود دارد. مورونایساو، وب هوشمند (Smart Web) و وب زیرک یا باهوش(Intelligent Web) را از دیگر عناوین مناسب برای این دوره میداند. در این دوره سطح سازمانیافتهتری از همکاری در راستای هدف واحد (Collaboration) برقرار است. لایههای عمیقتر و پیچیدهتری از هوشمندی در این نسل وب ایجاد خواهد شد و تلاش میشوند قدرت کاربران از سویی و هوشمندی ماشین از سوی دیگر مهار شده و در قالبی یکپارچه سامان یابد. در چنین فضایی که وب همهجا از افراد گرفته تا اشیاء را در بر میگیرد، سطح بالایی از همکاری در بین عوامل متصل بههم وجود دارد.
Murugesan, San (2010) "Handbook of Research on Web 2.0, 3.0, and X.0: Technologies, Business, and Social Applications", Information Science Reference.
منبع:
محمد مهدی مولایی، ماهنامه دنياي كامپيوتر و ارتباطات، سال چهاردهم، شماره 129، آبان 1392