محققی بی حاشیه و بسیار جدی است. در فاصله بین دو ترم تحصیلی با دکتر «تژا میرفخرایی» تماس گرفتیم و شرط گذاشت که به طور مکتوب به سوالات پاسخ دهد. دکتر میرفخرایی، عضو هیات علمی واحد تهران مرکز دانشگاه آزاد اسلامی و استاد مدعو در دانشکده خبر، دانشکده صدا و سیما و دانشکده علوم ارتباطات دانشگاه علامه طباطبایی است. با کارهای تلویزیونی قرابت بیشتری دارد و سال ها به عنوان سازنده فیلم های مستند و گزارش های تلویزیونی، در آمریکا فعالیت حرفه ای می کرد. در سال 1988 به تحصیل ارتباطات در دانشگاه اسلو مشغول شد، پس از دفاع از پایان نامه کارشناسی ارشد خود به ایران بازگشت و در سال 1383 هم از دانشنامه دکترای خود دفاع کرد. همین دانشنامه به عنوان پژوهش فرهنگی سال انتخاب شد. او سال هاست که در گوشه خلوت دانشگاه، به کار تحقیق مشغول است. با تژا میرفخرایی درباره فعالیت ایرانی ها در فضای مجازی گفت وگو کرده ایم.

در کشورهای غربی، زندگی در فضای مجازی با زندگی واقعی شباهت زیادی دارد تا در ایران که دو دنیای عمیقا متفاوت است. چرا این اتفاق رخ داده است و اساسا کارکردهای فضای مجازی در ایران و غرب، چه تفاوت هایی با هم دارد؟

من دقیقا منظور شما را درک نمی کنم. واژه ترکیبی <<زندگی در فضای مجازی>> بیشتر یک کارکرد استعاره ای دارد و آن را نمی توان یک مفهوم دقیق نظری محسوب داشت. کسی در فضای مجازی زندگی نمی کند، بلکه مردم از طریق فضای مجازی در شبکه های ارتباطی با یکدیگر ارتباط برقرار می کنند. در این ارتباطات است که طرفین ارتباط، تصویری از خود، فعالیت های خود، انتظارات و خواسته های خود را به تصویر می کشند. شاید منظور شما، تفاوت در نوع فعالیت های ارتباطی مخاطبان و همچنین تفاوت در تصاویری است که آنها از خود و زندگی خود در ارتباط شان از طریق فضای مجازی ترسیم می کنند.

به نظر می رسد که در کشورهای خاستگاه اینترنت، مردم برای تسهیل زندگی روزمره از فضای مجازی استفاده می کنند اما در ایران کاربرد فضای مجازی، حرف های کلی، خبردهی یا اشتراک عکس های قدیمی و نظایر آن است. آیا این اتفاق را می توانیم انحراف از کارکرد فضای مجازی بدانیم؟

در ابتدا اجازه دهید تا اختلاف نظر خود را با دیدگاه شما روشن کنم و سپس پاسخ دهم. کارکرد هر پدیده ای همانی است که در یک مرحله مشخص تاریخی –زمانی ایفا می کند. بنا بر این بحث << انحراف از کارکرد>> به وسیله کاربران ایرانی اساسا برای من معنا نمی دهد. اجازه دهید تا برای روشن شدن مساله به نظریه کارکردگرایی و انتقاداتی که به بعضی از برداشت ها از این نظریه وارد است، بپردازم. کارکردگراها را به نوعی، باوجود همه سعی و کوششی که در انکار این مساله وجود دارد، می توان پیروان اندیشه های اندامی محسوب کرد که البته نظرات خود را به شکلی پیچیده تر بیان می کنند. یکی از بحث های اصلی در اندیشه های اندامی آن است که کارکرد یک اندام، مثلا << دست>>، همانی است که انجام می دهد و در ذات آن بوده و باعث رشد و شکل گیری چنین اندامی شده است. بر اساس چنین تفکری هم هست که تحول گونه ها و اندام های مختلف و تازه برای انطباق با محیط، در زیست شناسی توضیح داده می شود. کارکردگراها هم به صورت نظری بر این اصل پافشاری می کنند، ولی در مطالعات اجتماعی به دلایل مختلف، بعضی از << کارکردگرایان>> اندیشه کارکردگرایانه را به یک اندیشه تجویزی تقلیل می دهند. برای مثال، هنگامی که صحبت از << کارکردهای رسانه ای>> می شود، منتقدان ادعا می کنند که کارکردهای یاد شده به وسیله مک کوایل یا سایرین، کارکردهای واقعی رسانه ها نیستند، بلکه هنجارهای تجویزی طبقات و اقشار قدرتمند جامعه هستند که به صورت نوعی اخلاقیات ولی با نام << کارکردهای رسانه ای>> تجویز شده است و هیچ گونه همخوانی و قرابتی هم با عملکرد واقعی رسانه ها در جامعه ندارد. البته در اینجا بحث کارکرد (فانکشن) و ضدکارکرد (دیس فانکشن)، مطرح می شود که به نظر می رسد با نوعی بدفهمی از این مساله توام بوده است، کارکردهای اندامی مانند دست همانی است که در عمل این اندام به دلیل آن خلق شده یا تکامل پیدا کرده است، ولی اگر فردی به دلیل بیماری یا به شکلی مادرزادی با تغییراتی بیولوژیک در دست خود به مثابه یک اندام روبه رو شد، این دست قادر به انجام کارکردهای << دست به مثابه ابزاری برای کار>> نخواهد بود و در اینجا ما با بحث دیس فانکشن ها یا ضدکارکردها روبه رو می شویم. در مطالعات اجتماعی، متاسفانه گروه های قدرتمند، هنجارهای خود را به مثابه << کارکرد>> و سایر هنجارها را به مثابه << ضد کارکرد>> معرفی می کنند. به عبارت دیگر، آنها کارکردگرایی را به نوعی نظریه تجویزی تقلیل می دهند تا هنجارهای موردنظر خود را از یک زاویه نظری به عنوان << طبیعی>> تبلیغ کنند، و هنجارهای مخالف خود را به عنوان غیرطبیعی، << ضد کارکرد>> برچسب بزنند. بر این اساس، من نمی توانم قبول کنم که کارکرد رسانه های مجازی چیزی است و عملکرد کاربران ایرانی چیزی دیگر است و تخطی از کارکرد محسوب می شود، بلکه کارکرد رسانه های مجازی برای کاربران ایرانی، همان چیزی است که در عمل به طور عمده به وسیله عمده کاربران ایرانی به آن عمل می شود. حالا در اینجا شما تفکیک جالبی به وجود آورده اید. شما از دو واژه << کاربرد>> و << کارکرد>> استفاده کرده اید. کارکرد را تجویزی محسوب داشته اید. یعنی فرض را بر آن قرار داده اید که مثلا اندامی مانند دست انسان، کاربردی دارد که تعریف شده است (البته همیشه این سوال پیش می آید که چه کسی، چگونه آن را تعریف کرده است؟ مگر به غیر از جمع بندی عملکرد << آواز خوانی>> پرندگان است که یکی از کارکرد های این فعالیت را، << جفت یابی>> تعریف می کنند. به عبارت ساده تر تعریف کارکرد های یک اندام، جمع بندی میانگین کاربردهای یک اندام به وسیله اکثریت اعضا یک گونه است) ولی از نظر شما، << کاربرد>> گویا آن چیزی است که در عمل به آن انجام می شود و کارکرد گویا آن چیزی است که << تعریف>> شده است. شما سعی کرده اید با تفکیک دو اصطلاح << کاربرد>> از << کارکرد>>، تفکیکی بین << تجویز های تعریف شده>> و << رفتارهای کاربران ایرانی>> ایجاد کنید. تا به این ترتیب موفق شوید تا رفتار کاربران ایرانی (کاربرد) را تخطی از کارکردهای فضای مجازی، اعلام کنید که بنده با این شیوه از تفسیر کارکردگرایی مخالف هستم. البته شما در این رابطه تنها نیستید و من ادعا نمی کنم که این درک غلط است، بلکه من تنها مطرح می کنم که با چنین خوانشی از کارکردگرایی مخالفم. توجه داشته باشید که هر کارکردی در محیط مخصوصی تعریف می شود. یعنی کارکرد از محیط غیرقابل تفکیک است. یعنی مثلا تغییر << دست>> به << باله>>، در بعضی گونه های خونگرم که آبزی هستند، نه تخطی از کارکردهای دست بلکه تلاش برای ایفای کارکردهای جدیدی است که برای انطباق با محیط، به وقوع پیوسته است و بنا بر این یک کارکردگرا تلاش خواهد کرد تا دلایل این تغییرات ماهوی را با توجه به تفاوت کاربردها، با توجه به عامل << انطباق با محیط>> پاسخ دهد. در کارکردگرایی ما با چنین دوگانگی معنایی بین دو واژه << کارکرد>> و << کاربرد>> روبه رو نیستیم. حالا اجازه دهید تا به سوال اصلی شما بازگردم. اگر کاربران غربی از فضای مجازی برای تسهیل ارتباطات فردی در زندگی روزمره خود استفاده می کنند و کاربران ایرانی به گونه ای دیگر، حتما تفاوت های مهمی در << محیط>>، قابل مشاهده خواهد بود که همان تفاوت ها باعث این تنوع در به کارگیری فضاهای مجازی شده است. محیط اجتماعی، فرهنگی و سیاسی مخاطب ایرانی، او را متمایل به استفاده از این فضاها به این شکل خاص کرده است.

گاهی گفته می شود که رسانه فضای مجازی، آداب خودش را بر کاربران تحمیل می کند و مردم را مثلا دموکراتیزه می کند، اما معمولا می بینیم که مسایل و خصوصیت های زندگی واقعی ایرانیان، وارد زندگی مجازی آنها نیز شده است. مثلا کنجکاوی در زندگی خصوصی یا چشم و همچشمی. آیا می توان امیدوار بود که ساختار رسانه، این عادت های فرهنگی را اصلاح کند؟

در اینجا نیز به همین دلایل ذکر شده، من نمی توانم خود را موافق دیدگاهی بیابم که تفکر زیربنایی طرح سوال شما محسوب می شده است. ببینید، اختراعات همیشه ماهیتی دوگانه دارند؛ مثلا ماشین بخار از سویی پاسخی است به نیازهای اجتماعی ولی از سوی دیگر باعث فراهم آوردن شرایطی می شود تا نیازهای جدیدی شکل گیرد و حتی مناسبات اجتماعی خاصی فراهم شود. مثلا تکوین و گسترش نظام سرمایه داری هرگز بدون اختراع ماشین بخار امکان پذیر نبود ولی اختراع این وسیله یا ابزار تکنولوژیک، خود در جهت ایفای بخشی از نیازهایی بود که سرمایه داری در آغاز حرکت خود با آن روبه رو بوده است. همین بحث به نوعی دیگر در رابطه با ماشین چاپ مطرح است. با توجه به موضعی که من در رابطه با جایگاه اختراع در جامعه دارم و با توجه به این واقعیت که شبکه های اجتماعی در ایران تحول نیافته است، بسیار طبیعی خواهد بود تا از یک سو، کاربران ایرانی شیوه های خاص استفاده خود از این ابزار را پیدا کنند و فرهنگ خاص خود را بر آن اعمال کنند، اما از طرف دیگر، مشخصه های این رسانه ها بر رفتارهای مخاطب تاثیر می گذارد و می تواند باعث تغییراتی در شیوه های رفتاری- فرهنگی مخاطبان شود. شما نمی توانید از فضاهای مجازی انتظار داشته باشید تا مناسبات سیاسی- اجتماعی و فرهنگی را به طور کامل تغییر دهند ولی تغییرات آن را هم نمی توانید انکار کنید. برای مثال، به دلیل فعالیت سایت های مختلف اطلاع رسانی اینترنتی ورزشی و این واقعیت که کاربران توان ارایه نظرات خود را به طور آنلاین و گاه خودکار دارند، ما می بینیم که مثلا رابطه سردار رویانیان با طرفداران پرسپولیس گرچه بر اساس کلیت ساختارهای سیاسی- اجتماعی و فرهنگی ایران قرار دارد، اما با رابطه << عبده>> مدیر سابق پرسپولیس با هواداران، تفاوتی کاملا عیان پیدا کرده است. عبده، مدیری بود دست نیافتنی و مستقر در ابرها، حال آنکه رویانیان، مدیری است که پرسپولیسی های جوان با او حداقل به طور ذهنی رابطه ای دوستانه و زمینی برقرار کرده اند، چرا که او را در محیط مجازی فردی پاسخگو و از جمله دوستان خود پنداشته، می توانند به طور دایم نقد یا تاییدش کنند، از او سوال و پاسخ هایش را مطالبه کنند، اما انتظار نداشته باشید تا فضای مجازی بتواند جایگاه سیاسی – اجتماعی یک مدیر ایرانی نسبت به سایرین را به طور یکجانبه تغییر دهد. منظور من البته در این مثال دقیق نیست. امیدوارم به شکلی نسبی و با توجه به مجموعه شرایط به آن نگاه کنید. رفتارهای فرهنگی مخاطبان ایرانی خود را بر عرصه فضای مجازی نیز تحمیل خواهد کرد اما به کارگیری این فضاها تغییراتی مهم نیز ایجاد خواهد کرد؛ چرا که << محیط>> را تغییر می دهد و در نتیجه، موجود یا پدیده اجتماعی که در تلاش برای انطباق با محیط است را با جهش های رفتاری و فرهنگی و سیاسی روبه رو خواهد کرد. از اصطلاح جهش استفاده کردم چرا که تغییرات در حالی رخ می دهد که برای چشم غیرمسلح قابل دیدن نیست ولی در امتداد خود باعث بروز << جهش>> هایی می شود که ما معمولا آنها را به اشتباه سرآغاز می پنداریم. تمام تاریخ تحول و تکامل گونه های زیستی را می توان تاریخ تغییراتی دانست که برای انطباق با محیط های تازه یا تغییر یابنده، باعث ایجاد جهش های ژنتیکی شده است که البته ما هر جهش را یک سرآغاز نوین می خوانیم ولی فرآیند رخداد جهش را هرگز به شکلی کامل مورد نظر قرار نمی دهیم.

مخاطبان فضای مجازی در ایران چه ویژگی های تحصیلی، جمعیتی، سنی و شخصیتی دارند و این خصوصیات چه تاثیری بر فضای مجازی ایران گذاشته است؟

البته پاسخ من به این سوال کمی << شهودی>> است؛ چرا که من تحقیق خاصی را در این مورد مطالعه نکرده ام و پایان نامه هایی را که به نوعی مساله مزبور را بررسی کرده اند، نمی توان کاملا جدی محسوب کرد. حس من چنین است که این فضاها عمدتا به وسیله جوانان و نوجوانان اشغال شده است. گرچه << سن بالایی هایی همچون من>> هم گاه و بیگاه به آن سرک می کشند. همین جوانی کاربران باعث می شود تا بر این فضا نوعی فرهنگ مقاومتی که خاص جوانان و در عکس العمل به والدین شکل گرفته، حاکم شود اما این مساله خاص ایران نیست. برای مثال جنبش 99درصد
وال استریت در فضاهای مجازی هم خاص جوانان است، گرچه بعضی کهنه معترضان هم آن را به همین منظور مورد استفاده قرار می دهند. البته شاید در ایران بافت کاربران جوان تر باشد و میزان زمانی که نوجوانان در رابطه با این شبکه ها صرف می کنند، اساسا قابل مقایسه با << سن بالایی ها>> نباشد. سن بالایی ها نمی توانند نظری مناسب در رابطه با خواسته های نوجوانانی داشته باشند که بسیار فراتر از آنها می اندیشند.

گفته می شود که فضای مجازی ایران را باید بومی کرد و با معیارهای اخلاقی ایرانی هماهنگ کرد. آیا این کار امکان پذیر است و با تحمیل می شود تغییرات را انجام داد؟

به نظرم می آید که این سوال شما در تقابلی انکار ناپذیر با سوالات بالای شما قرار دارد. ببینید آنچه در فضای مجازی و در شبکه های اجتماعی، کاربران ایرانی به نمایش می گذارند، به گفته خود شما (که در انطباق با تحلیل محتوای من از نمونه بسیارکوچکی که به طور فردی با آن سروکار داشتم نیز هست) تفاوتی روشن با نحوه استفاده کاربران در کشورهای صنعتی دارد. خب پس کاربران ایرانی با توجه به مجموعه عوامل اجتماعی و فرهنگی، در حقیقت شبکه های اجتماعی و فضا های مجازی را به نوعی بومی کرده اند اما اگر منظور شما از << بومی>> و << اخلاق ایرانی>>، نوعی از اخلاق و فرهنگ تجویزی است، باید خدمت تان عرض کنم که احتمالا کاربران در مقابل چنین نوعی از فرهنگ و اخلاق تجویزی عکس العمل نشان خواهد داد. البته مساله خیلی پیچیده است و به آسانی نمی توان شکل های خاصی از رفتار را بر کاربران فضاهای مجازی تحمیل کرد. مسلما جوانان ایرانی جوانانی

با اخلاق هستند که از فرهنگ غنی ایرانی برخوردارند ولی ممکن است رفتارهای تحمیلی باعث شود تا خدای ناکرده عکس العمل های منفی نسبت به فرهنگ و اخلاق تجویزی مورد نظر شما در بخشی از این جوانان شکل گیرد و آنها را به استقبال فرهنگ غربی متمایل سازد. هر چه درجه تحمیل افزایش یابد، احتمال عکس العمل منفی بیشتر و تمایل به فرهنگ های بیگانه احتمالا بیشتر می شود.

در مضرات فضای مجازی زیاد گفته شده است از جمله انزوا. آیا استفاده از فضای مجازی به طور معمول، در مقایسه با حالتی که اصلا اینترنت وجود نداشت، آدم ها را منزوی تر کرده است؟

من زیاد مطمئن نیستم که چنین امری از یک زاویه نظری و تجربی صحیح باشد و فکر می کنم که احتمالا چنین تصوراتی در یک تحقیق تجربی رد شود، مگر آنکه نمونه موردنظر چنین تحقیقی از ترسی مشهود رنج برده باشد. آنچه من در یک نمونه کوچک در دور و بر خود شاهد هستم، نشان دهنده عکس آن چیزی است که منتقدان ادعا می کنند. یعنی نه تنها استفاده از اینترنت و فضاهای مجازی و مخصوصا شبکه های اجتماعی، باعث تنهایی و ایزولاسیون فرد نمی شود بلکه برعکس، من تصور می کنم که روابط گسترده تری برای کاربر به ارمغان می آورد ولی نوع و شکل این روابط ممکن است با روابط سنتی کمی متفاوت باشد که آن هم می تواند به دلیل تفاوت ساختارهای اجتماعی فعلی و فشار مجموعه شرایطی باشد که زندگی مدرن امروزین بر من و شما تحمیل کرده است اما اگر برای مثال، به دلایل مختلف من به عنوان یک فرد دچار ایزولاسیون اجتماعی شده باشم و به قول معروف دچار << زندگی انفرادی>> باشم مسلما رابطه من با فضاهای مجازی می تواند به شکلی کاملا رادیکال از روابط افراد معمولی متفاوت باشد. مسلما نحوه استفاده از فضاهای مجازی برای نوجوانی که دارای مشکلات ارتباطی است، به شکلی کاملا محسوس با سایرین متفاوت است ولی قاعدتا ما نمی توانیم فضاهای مجازی را مقصر مشکلات ارتباطی این نوع جوانان بدانیم. مشکلات آنها زاییده مجموعه ای از عوامل پیچیده اجتماعی و فردی است.

خانواده ها و والدینی که سن و سال بالایی دارند، گاهی زندگی مجازی جوانان را درک نمی کنند و نوعی شکاف دیجیتالی و اینترنتی بین آنها و فرزندا ن شان به وجود آمده است. آیا این شکاف در آینده بهبود پیدا خواهد کرد؟ آیا مشکلات حادی این شکاف را تولید می کند؟

گسست نسل ها را نه فضاهای مجازی خلق کرده است و نه این فضاها می تواند پایانی بر چنین گسستی باشد. گسست نسل ها همیشه وجود داشته ولی با رشد سرمایه داری و مخصوصا در نیمه دوم قرن بیستم، شدت و حدت بیشتری گرفت. فکرش را بکنید، همین 50 سال پیش تلفن در همه خانه ها وجود نداشت و زمانی که من در دبستان بودم، تنها دو شهر ایران از کانال های تلویزیونی بهره می بردند. سرمایه داری باعث رشد عجیبی در اختراعات تکنولوژیک در کالاهای مصرفی شده است که این مساله باعث می شود تا رفتارها و فرهنگ ها متفاوت و نوین به طور دایم در حال رشد و گسترش و شکل گیری باشند که همین مساله، گسست نسل ها را تعمیق بخشیده و آن را با شدت بیشتری به نوعی معضل اجتماعی تبدیل می کند.

بین شهرهای بزرگ و کوچک هم آیا می توان شکاف اینترنتی را قایل شد؟ این شکاف چرا به وجود آمده و چه مشکلاتی درست می کند؟

بر مبنای نظریه شکاف، ما می توانیم چنین فرضی را کاملا صحیح فرض کنیم. تحقیقات مختلفی در سطح جهان مبین این امر بوده است که رسانه ها نه تنها شکاف را کم نمی کنند بلکه آن را افزایش نیز می دهند و شاید بتوان به شکلی شهودی مطرح کرد که همین امر به نوعی شامل گسست نسل ها نیز باشد.

اگر فرض کنیم که همین حالا اینترنت در ایران قطع شود، سوای مشکلات اقتصادی و تجاری، آیا مسایل اجتماعی و حتی روانی برای مردم به وجود می آید؟ می خواهم از این سوال به این برسیم که اینترنت چقدر بین مردم نفوذ داشته و چقدر مردم به آن وابسته شده اند؟

انسان موجود عجیبی است؛ انطباق یابنده. به جز عده ای از آدم های ضعیف، سایرین فکر می کنم که خود را بتوانند با هر نوع مساله ای وفق دهند. مشکل اساسی اگر پیش بیاید همان قسمت اول سوال تان است و به همین دلیل نیز گمان نمی کنم که سرمایه و قدرت، اجازه قطع اینترنت را که جایگاهی کلیدی در دادوستد جهانی بر عهده دارد، به کسی اعطا کند.

سعید ارکان‌زاده یزدی
عکس: امیر‌جدیدی

منبع: روزنامه شرق