تقریبا در یکصد سال گذشته که توانایی تولید دانش و بومی‌سازی‌ علوم هر روز نمو جدیدی پیدا می‌کرد و وارد مراحل تازه‌ای می‌شد نیاز به اطلاع‌رسانی سریع و به‌موقع بیش از پیش مدنظر قرار داده شد.

با افزایش سطح دانش عامه مردم لاجرم شیوه انتقال خبر یا به‌عبارت بهتر مهندسی پیام نیز شکل و فرمی تغییریافته به‌خود گرفت. در حقیقت بعد از این تغییرات، مردمی که عادت داشتند به همراه صبحانه‌خوردن تیتر روزنامه‌ها را بخوانند تدریجا به سمتی رفتند که اخبار تازه‌تر را از طریق رادیو با قدرت کلامی و موسیقی دلنشین بشنوند.

این روند تا آغاز جنگ‌های جهانی ادامه یافت و شاید برای نخستین بار و در خلال سال‌های1939 تا 1945که شعله‌های جنگ جهانی دوم هر روز فراگیرتر می‌شد راهبرد استراتژیکی این رسانه بیش از هر زمانی نمایان شد. به‌نحوی که هنگام بمباران‌های شبانه روزی برلین، لندن، توکیو و... ایستگاه‌های رادیویی علاوه بر انتشار اخبار گوناگون و اطلاع‌رسانی زود هنگام که می‌توانست در کنترل، آرامش و مدیریت افکار‌عمومی نقش کاملا استراتژیکی داشته باشد، بعد از بمباران و برقراری آرامش نیز دامنه اثر خود را ادامه می‌داد. بدین صورت که با پخش برنامه‌های مختلف و هدفدار سعی در تخریب روحیه طرف مقابل نیز می‌کند.

به‌عنوان نمونه زمانی که نازی‌ها در شمال آفریقا و اروپا در حال شکست‌خوردن از نیروهای متفقین بودند و در شرایط بسیار سختی قرار داشتند، رادیوهای وابسته به جریان فکری نازی در جهت افزایش جنگ روانی اقدامات بسیار مؤثری را انجام دادند. به‌عنوان مثال اکسیس‌سالی مجری رادیویی موسوم به این صدای آلمان است، در مقاطع حساسی از جنگ (1943) دست به انجام اقدامات جالبی زد که می‌تواند جزو اقدامات پایه نبرد رسانه‌ها نیز تلقی شود.

به‌عنوان مثال او طی ده‌ها دقیقه برنامه زنده که توسط سربازان آمریکایی عازم به سواحل سالرنو گوش داده می‌شد در فضایی خاص دائما در حال شنیدن جملاتی از قبیل هزاران هزار تن از شما مردان از سیسیل تا اروپا برای آخرین مبارزه‌تان می‌روید... بدرقه می‌شدند. مسلما شنیدن این جملات می‌توانست نقش مخربی بر روحیه افراد داشته باشد.

رادیو؛ رسانه روزهای سخت

بیش از یک دهه بعد و همزمان با آغاز جنگ سرد، رسانه‌های نوین با تجربه موفقی که رادیو برای آنها به ارمغان آورده بود وارد فاز تصویری شدند و با تولید تلویزیون و گسترده‌شدن شبکه‌های ارتباطی، ماهواره‌ها و اینترنت؛ شبکه جهانی ارتباطی کاملا وارد نیمی از مراحل متعالی امروزی شد به‌گونه‌ای که حجم گسترده‌ای از رسانه‌های دیجیتال در کنار سایر رسانه‌های خلف خود روند اطلاع‌رسانی و مهندسی‌سازی‌ به روز شده پیام را به نحو کاملا مدرنی انجام می‌دادند. این فرایند آن چنان است که امروزه می‌توان با کمترین هزینه دامنه وسیعی از اطلاعات را به‌دست آورد.
آیا با وجود تولد رسانه‌های جدید، کارکرد سایر رسانه‌ها مانند رادیو به پایان رسیده است؟!
شاید برای کسانی که در رسانه فعال نیستند و یا از دور به این مفهوم نگاه می‌کنند پاسخ این سؤال مثبت باشد. اما حقیقت کاملا متفاوت است.

درست است که رسانه‌های جدید با رویکردهای مدرن به منصه ظهور آمده‌اند اما باید توجه داشت که هر رسانه کارکرد مخصوص به‌خود را دارد و تولد هر رسانه مکمل رسانه‌های گذشته است. از این‌رو می‌توان گفت درصورتی که جایگاه و توانمندی‌های هر رسانه را به درستی بشناسیم، تولد یک رسانه نفی بر سایر رسانه‌ها ندارد.

رادیو به‌عنوان مادر سایر رسانه‌ها با توانمندی منحصر به فرد کماکان حرف اول و آخر را در مواقع حساس می‌زند به‌گونه‌ای که بیشترین کارکرد این رسانه در حوزه اطلاع‌رسانی می‌تواند در مواقعی که بخش کوچک یا عمده‌ای از یک کشور تحت‌تأثیر خطرات و بلایای طبیعی، حملات نظامی و مواردی از این دست قرار بگیرد نمایان می‌شود زیرا در اینگونه مواقع که به‌خاطر وارد شدن یک شوک نسبتا وسیع اکثریت افراد در شرایطی قرار می‌گیرند که از اتفاقات محیط پیرامون خود ناآگاه هستند و نیاز شدید به دریافت اطلاعات موثق دارند دسترسی به یک رسانه مستقل و مطمئن برای حفظ بقا، سازماندهی افراد باقی مانده،کمک به سایر افراد در معرض خطر و... بسیار ضروری است. این وضعیت در حالی اتفاق می‌افتد که در مواقع بحرانی ممکن است اخبار نادرست جهت مشوش‌کردن اذهان عمومی از سوی افراد منافق، ناآگاه و مواردی از این دست تأثیرات مخربی بر کاهش و یا حتی تخریب روحیه افراد داشته باشد.

مدیریت شرایط

در این میان توجه به پراکندگی شایعه که مانند یک ویروس می‌تواند به سرعت اشاعه یابد بسیار حائز اهمیت است زیرا در مواقعی که اوضاع از شرایط عادی به‌طور کامل خارج شده و مردم دریافت تشنه اطلاعات درست هستند باید نسبت به حفظ و ترویج اطلاعات صحیح اقدامات لازم انجام شود. اصولا برای به‌دست آوردن برداری از شایعه در اینگونه مواقع می‌باید حاصلضرب ضرب اهمیت یک پدیده در میزان ابهام آن میزان شایعه پراکنی را به‌دست آورد. درحالی‌که اگر رسانه‌ای مطمئن در محل به‌موقع ایفای نقش کند این تهدیدات به فرصت‌هایی طلایی مبدل خواهد شد.

با توجه به اینکه در چنین مواقعی به‌علت پیچیدگی دسترسی به سایر رسانه‌های نوین و همچنین آسیب‌پذیری بسیار بالای آنها در مواقع بحرانی تنها رسانه‌ای که حرف اول و آخر را می‌زند رادیو است زیرا این رسانه برخلاف رسانه‌های تصویری که در مواقع جنگ یا زلزله ممکن است با کوچک‌ترین ضربه‌ای کارایی خود را از دست بدهد رادیو به‌عنوان رسانه‌ای فراگیر، قابل دسترس در همه جا، ارزان و سهل‌الوصول می‌تواند به‌عنوان یک راهبرد مؤثر مدنظر قرار گیرد.

کسانی که دوران هشت ساله دفاع‌مقدس را به یاد دارند به خوبی واقف هستند که بعد از اعلام آژیر‌قرمز و رفتن به پناهگاه تنها رسانه‌ای که بعد از مدت زمان اندکی مناطق بمباران شده را دقیقا اطلاع‌رسانی کرده، برآوردی کلی از خسارات وارده اعلام کرده و آرامش را به هموطنان باز می‌گرداند رادیو بود.

شاید برای بسیاری جالب باشد که بدانند در زلزله اخیر آذربایجان غربی که با کشته و زخمی‌شدن هموطنان عزیزمان و اندوهگین‌شدن ملت ایران همراه شد، یکی از راهبردهای اساسی رادیو در حالی خود را به منصه ظهور گذاشت که سایر رسانه‌های نوین در روزهای اولیه امکان اطلاع‌رسانی وسیع را نداشتند. بر این اساس، در ساعتی بعد از وقوع این زلزله دلخراش، رادیویی به نام رادیو امید با هدف اطلاع‌رسانی، امید و آرامش‌بخشی به افراد راه‌اندازی شد. واحدهای سیار مرتبط با این رادیو تا شعاع 25الی 30مناطق زلزله‌زده را پوشش می‌داد و به‌خودروهای امدادی و آمبولانس‌ها که دائما در حال تردد بودند اطلاع داده شد تا طول موج این رادیو را در ردیف 5/98FM تنظیم کنند و از این طریق در جریان آخرین اخبار قرار بگیرند.

همچنین صبح روز بعد از وقوع زلزله، رادیو امید با برقراری 500ارتباط رادیویی با شبکه‌های سراسری و استانی سهم مهمی در اطلاع‌رسانی ایفا کردند. این روند آن چنان بود که اعضای هیأت دولت و نمایندگان مجلس از طریق این شبکه ارتباطات فراوانی برقرار کردند. مسلما در چنین شرایطی که امکانات تصویری و اطلاع‌رسانی دقیق و فوری از آن طریق کمی دشوار است دسترسی به این سیستم و تأثیر فراوان آن غیرقابل انکار است.

در این میان می‌توان به این نتیجه رسید که تولد یک رادیو به هیچ عنوان به‌معنای نابودی و یا از رده خارج شدن رسانه‌های قبلی نیست، زیرا رسانه‌های گذشته براساس شرایط پیشین به‌وجود آمده بودند و با توجه به اینکه بشری که در مسیر پرشتاب پیشرفت قرار گرفته است احتمال دارد در شرایطی قرار گیرد که به نیازهای اولیه خود بازگردد.

رسانه‌ای همراه در شرایط عادی

از سویی با توجه به تغییر رویکرد مخاطب، ارتباط‌گیری با رادیو نیز در شرایط فعلی متفاوت از قبل شده است. به‌نحوی که امروزه امکان استفاده از اکثر رسانه‌ها برای مخاطب ترجیح در حالت سکون است. مثلا روزنامه بخواند، فیلم ببیند و از اینترنت استفاده کند.

اما زمانی که مخاطبان دائما در حالت حرکت هستند نیاز به رسانه‌ای دارند که بتوانند به راحتی از آن استفاده کنند. مثلا افرادی که سوار بر ماشین هستند، در حال پیاده‌روی علاقه‌مند به پیگری اخبارند، افرادی که در محیط کار در حال انجام وظیفه هستند و حتی ورزشکارانی که دائما در تکاپو هستند و علاقه‌مند به استفاده از رسانه هستند تنها می‌توانند از رادیو استفاده کنند.

از سویی این رسانه که قدرت کلامی فراوان و بستری وسیع را در اختیار دارد می‌تواند به‌عنوان یک منبع غنی از اطلاعات مدنظر قرار گیرد. از سویی ایجاد حس نوستالوژیک و برقراری حس دو‌سویه میان فرد و رادیو از دیگر مزایای منحصر به فرد این رسانه است.‌ سهل‌الوصول بودن دسترسی، ارزان‌بودن، قابلیت تعمیم و استفاده از طیف وسیعی از دستگاه‌های الکترونیکی مانند موبایل و به‌طور کلی قابلیت استفاده در هر کجا و در هر زمانی از مزایای کاملا انحصاری رادیو است.

این روند در حالی است که روند تاسیس شبکه‌های اختصاصی و تخصصی در حوزه‌های گوناگون به نحو جدی در حال جریان است به‌گونه‌ای که هم‌اکنون شبکه‌های رادیویی ایران، فرهنگ، جوان، گفت‌وگو، معار، قرآن، رادیوفصلی، صدای آشنا، اقتصاد، رادیونمایش، آوا، نوا، پیام، البرز، تهران، ورزش، رادیو اینترنتی ایرنصدا و کانال ندای اسلام در حالی روزانه صدها ساعت برنامه را تولید و پخش می‌کنند که روند تخصصی و اختصاصی‌سازی‌ در شبکه‌های رادیویی کماکان ادامه دارد.

مهندس محسن معظمی گودرزی
مدیرروابط عمومی کل رادیو

منبع: وب‌سایت مرکز آموزش و پژوهش همشهری