هفتهنامهی پنجره، احمد جعفری چمازکتی - از مشخصات منحصربهفرد دهه حاضر، میتوان به تنوع در منابع خبری اشاره کرد. روزگاری در این کشور تنها یک خبرگزاری وظیفه دریافت و انتقال اطلاعات و اخبار را بر عهده داشت و اگر بنا به دلایلی تلکس آن خاموش میشد، دیگر روزنامهای توان انتشار نداشت. اما از اواخر دهه 70، با توسعه فن آوری و استفاده از اینترنت، خبرگزاریهای کوچکی پا به عرصه گذاشتند تا حوزه خبر هم طعم تنوع را بچشد. حالا دیگر سایتهای خبری و دیگر پایگاههای اطلاعرسانی با ورود به حوزههای تخصصی، کاستیهای ایرنا را پوشانده اند تا قدرت انتخاب مخاطب ایرانی افزایش یابد. این نوشتار ضمن اشاره به تاریخچه ایرنا، فعالیتهای این سازمان خبری را مرور میکند.
تاریخچه
سال 1312 با هدف گردآوری اطلاعات و اخباری واحد به مسئولیت «عبدا... انتظام» در وزارت امور خارجه شکل گرفت که بعدها به «آژانس پارس» معروف شد. تا سال 1322 این آژانس خبری اخبار خود را از طریق تلگرافخانه مملکتی منتشر میکرد، اما از این سال، استفاده از یک دستگاه مخابراتی که اخبار را به صورت نوار باریکی و با علائم مخصوص ضبط میکرد، در دستور کار آژانس پارس قرار گرفت.
خبرگزاری فرانسه اولین آژانس خبری طرف قرارداد پارس بود و بعدها خبرگزاریهای رویترز، آسوشیتدپرس، یونایتدپرس و آناتولی با خبرگزاری ایران قرارداد همکاری بستند.
در سال 1354 آژانس پارس به یک شرکت دولتی وابسته به وزارت اطلاعات و جهانگردی تغییر وضعیت داد.
آژانس پارس در دیماه سال 1360 با تصویب مجلس شورای اسلامی به «خبرگزاری جمهوری اسلامی» تغییر نام یافت.
«پیرنیا، تقوی، طباطبایی، جوانشیر، جعفریان، پورشریعتی و سمیعی» از مدیران پیش از انقلاب و آقایان «محمدرضا شریف، کمال خرازی، حسین نصیری، فریدون وردینژاد، عبدا... ناصری، احمد خادم المله، سید جلال فیاضی و محمدجعفر بهداد» مدیریت این سازمان خبری را در سالهای پس از انقلاب برعهده داشتند.
خبرگزاری جمهوری اسلامی فعالیتهای برون مرزی خود را از سال 1359 با تأسیس دفاتر اسلام آباد، لندن، دمشق و دهلی نو آغاز و هم اینک با دارا بودن 30 دفتر نمایندگی در خارج از کشور و بیش از 60 دفتر داخلی باید انتظارات فراوانی را در عرصه ملی و بینالمللی برآورده سازد.
ایرنا در عرصه داخلی
یک دهه قبل، اگر تلکس ایرنا متوقف میشد، فردای آن روز روزنامهای در پیشخوان کیوسکهای مطبوعاتی به چشم نمی خورد. یک ایران و یک جهان بود و یک ایرنا. اما امروز وضع بهگونه دیگری است. امروزه، خبرگزاریهای خصوصی و سایتهای خبری با حضور فعال و پرشور جوانان متعهد در فضای مجازی جان گرفته اند و خلاءهای خبری را پر میکنند. امروزه حتی جای خالی تحلیل و تفسیر در رسانه رسمی کشور را رسانههای کوچک پر کردهاند. اما در همین حال باز هم نمیتوان «ایرنا» را با رسانههای دیگر مقایسه کرد.
خبرگزاری جمهوری اسلامی با دارا بودن بیش از 60 دفتر رسمی در همه مناطق کشور و شماری از خبرنگاران کارمحصولی در رصد اخبار همه مناطق کشور تواناست. رسمی بودن و به نوعی اتصال این مجموعه خبری با حاکمیت سیاسی موجب شده است اخبار طبقهبندی شده یا ویژه این رسانه خبری، در تصمیمسازیهای کشور دارای اعتبار و اثر باشد.
هنگام بحرانهای خبری، تیمهایی متشکل از زبدهترین خبرنگاران ایرنا به مناطق بحرانزده اعزام میشوند. این گروه خبری همزمان ضمن ارسال خبر برای مشترکان خود، گزارشهایی را در خروجی محرمانه برای مسئولان نظام ارسال میکنند تا تصمیمگیران کشور در جریان وضعیت واقعی بحران قرار بگیرند. طی سالهای گذشته این دست از گزارشها مبنای تصمیمگیری مسئولان کشوری بوده است.
برای نمونه میتوان به گزارش «خاک سفید» اشاره کرد. دو تن از خبرنگاران و عکاسان ایرنا به مدت دوهفته در یک کانتینر در منطقه خاک سفید پناه میگیرند. آنان از خطراتی که بر سر راهشان وجود داشت، آگاه بودند. آنان میدانستند که ماشین نیروی انتظامی با سرنشینانش در این منطقه گم شد و تا آن روز خبری از سرنوشتشان داده نشد. اما همکاران من در ایرنا دو هفته سخت را در کانتینر گذراندند. ماحصل گزارش تحلیلی - تصویری ایرنا این شد که به دستور مقامات کشوری خاک سفید با خاک یکسان شود.
آفتی که در فعالیتهای داخلی ایرنا را تهدید میکند، سنگینی کفه اخبار بهسمت جریان قدرت است. این موضوع به پنج سال اخیر محدود نمیشود. در دولتهای گذشته نیز این اتفاق افتاده است و این به نفس قدرت برمیگردد. اما اگر مسئولان ایرنا این سخن رهبری معظم نظام را آویزه گوششان قرار دهند که «خبرگزاری در بعد داخلی باید نبض نظام باشد»، وضع بهگونهای دیگر میشود.
ایرنا در عرصه بینالمللی
از امتیازات خبرگزاری جمهوری اسلامی، در اختیار داشتن خبرنگارانی است که هم نسبت به جایگاه این رسانه و هم وظایف حرفهای خود آگاهی کامل دارند. خبرنگاران، دبیران و سردبیران ایرنا، خود را سربازان نظام اسلامی در جبهه خبری میدانند. از همینروست که ایرنا توانسته است بارها و بارها ابتکار عمل خبری را از همتایان خارجی خود برباید و ابتکار عمل را در جریان سازیهای خبری از آن خود کند.به اعتقاد خبرنگاران ایرنا، هر گاه خبرگزاری جمهوری اسلامی بتواند از همتایان خارجی خود سبقت گرفته و منبع خبر رسانههای غربی شود، این بدان معناست که پرچم ایران عزیز در بام دنیا به اهتزاز درآمده است.
با این نگرش است که ایرنا توانسته دهها بار جریانهای خبری بینالمللی را در دست بگیرد تا از این رهگذر ضمن حراست از منافع ملی، از جایگاه حرفهای رسانه رسمی کشور نیز صیانت کند. یکی از این دهها مورد، خبر دستگیری صدام حسین دیکتاتور معدوم عراق است.
خبر دستگیری صدام
23 اردیبهشت 1382 شمسی (14 دسامبر سال 2003 میلادی)، مکان نقطه صفر مرزی خسروی در قصرشیرین. دهها مسئول محلی آماده استقبال از «جلال طالبانی» از رهبران ارشد کرد و رییس دورهای شورای حکومت انتقالی عراق هستند. جلال طالبانی از رهبران کردهای مخالف رژیم بعثی که اینک بهعنوان عضو شورای حکومت انتقالی عراق، ریاست دورهای این شوراء را برعهده دارد، میخواهد از طریق ایران به اروپا سفر کند.
پرواز هوایی در عراق بهدلیل شرایط ناامن این کشور ممکن نیست و وی میبایست از طریق مرز خسروی در استان کرمانشاه وارد ایران شده و از این طریق به اروپا (فرانسه) سفر کند.
خودروهای حامل هیئت عراقی به مرز میرسند، جلال طالبانی هنوز از خودروی خود پیاده نشده و با لبخند منتظر سئوالی است تا با جوابش نه تنها «محسن فتاحی» خبرنگار ایرنا، بلکه مجموعه «ایرنا» را بار دیگر در بین غولهای رسانهای جهان سربلند کند. خبرنگار ایرنا وقتی لبخند طالبانی را میبیند، به فکر فرو میرود؛ چراکه هر بار مقامهای عراقی از این مرز میگذشتند، چهرهای خسته و غمگین داشتند، اما اینبار شاداب و سرحال بودند.
محسن با خود میگوید، رهبران کرد در سه دهه گذشته تنها با شنیدن خبر شکست رژیم صدام حسین دیکتاتور بغداد خوشحال میشدند، آیا این بار هم پای صدام در میان است؟
فتاحی اگرچه قبل از آمدن طالبانی پرسشهایی درخصوص وضعیت عراق از جمله ناامنیها، گروهک منافقین، آینده عراق برای پرسیدن آماده کرده بود، اما احساس کرد اول باید از سرنوشت صدام بپرسد.
سئوال محسن پایان نیافته بود که طالبانی پاسخ داد: به یاری خداوند صدام دستگیر شد.
مخابره خبر دستگیری یکی از مخوفترین دیکتاتورهای جهان از یک منطقه مرزی توسط ایرنا، در صدر اخبار روز جهان قرار گرفت. با ارسال خبر فوری دستگیری صدام، خبرنگار ایرنا میدانست که باید جزییات بیشتری از این خبر را تهیه کند تا خبرگزاری جمهوری اسلامی در مصاف نابرابر خبری با غولهای رسانهای غرب، همچنان پیشتاز باشد.
اصرار خبرنگار سمج ایرنا نتیجه داد و طالبانی که از سوی اطرافیانش به خروج از منطقه دعوت میشد، توضیح داد: «دقایقی پیش، منابع آمریکایی به من اطلاع دادند که صدام حسین را در تکریت دستگیر کردهاند. صدام در یک عملیات مشترک توسط پیشمرگان کرد و نیروهای آمریکایی دستگیر شد و این یعنی پایان بحران، ناامنی و بدبختی مردم عراق.»
خبر فوری دستگیری صدام ساعت 13 روز یکشنبه مخابره شد و پس از آن خبرهای تکمیلی یکی پس از دیگری در خروجیهای داخلی و خارجی ایرنا قرار گرفت. دفتر ایرنا در منطقه مرزی شهرستان قصرشیرین که از زمان آغاز بحران عراق و حمله آمریکا و متحدانش به این کشور، به ستاد پوشش اخبار این منطقه حساس تبدیل شده بود، با ارسال پایان دوران صدام در واقع پایان خوش تلاشهای خبرنگاران ایرنا در این منطقه خبری را اعلام کرد
جدول زیر سیر تطور سازمان خبری ایرنا را از بدو شکلگیری تا سال 1354 نشان میدهد:
سال نام سطح سازمانی تابعه / وابسته
1313 - آژانس پارس اداره کل تابعه اداره کل تبلیغات (وابسته به نخستوزیری)
1321 - آژانس پارس اداره کل تابعه اداره کل تبلیغات (وابسته به وزارت کار )
1326 - آژانس پارس اداره کل تابعه اداره کل تبلیغات (وابسته به نخستوزیری)
1342 - آژانس پارس اداره کل تابعه اداره کل انتشارات و رادیو (وابسته به نخستوزیری)
1346 - خبرگزاری پارس اداره کل وابسته به وزارت اطلاعات (تأسیس 1342)
1351 - خبرگزاری پارس اداره کل وابسته به وزارت اطلاعات و جهانگردی
1353 - خبرگزاری پارس شرکت دولتی (سازمان) وابسته به وزارت اطلاعات و جهانگردی
1354 - خبرگزاری پارس شرکت دولتی (ایجاد نمایندگیهای مصوب در استانها) وابسته به وزارت اطلاعات و جهانگردی