خبرگزاری ایسنا - تکنولوژیهای نوین، فعالیت سایتهای خبری را موجب شده و زمینهای ایجاد کردهاند که خیلی از روزنامهها، بسیاری از اخبار هیجانی و جذاب و بعضا شایعاتی که در قالب خبر برروی سایتها منتشر میشود را بدون پذیرش مسوولیت در روزنامه خود داشته باشند تا از قافله عقب نمانند که این موضوع به عقیده کارشناسان میتواند در میان مدت آفتی برای روزنامهها باشد.
در حال حاضر برخی سایتها با استفاده از الفاظی همچون منابع آگاه، از بیان نام منبع سرباز میزنند که اگر خبر صحت داشته باشد به اعتبار رسانه میافزاید اما در غیر این صورت باعث کاهش اعتماد مخاطب به آن رسانه خواهد شد و این در حالی است که صحت منبع در اطلاعرسانی و تولید خبر یکی از ارکان اساسی روزنامهنگاری است که از دیرباز مورد توجه روزنامهنگاران بوده است.
جدا بودن آموزش روزنامهنگاری و خبرنگاری در تحریریهها از نوع آموزش در دانشکدههای ارتباطات به عنوان یکی از دلایل ضعف سیستمهای آموزشی روزنامهنگاری شمرده شده که به کپی کردن خبر توسط روزنامه از سایتهای خبری منجر شده است امری که رواج آن را در سالهای اخیر به وضوح میبینیم که دلایل این اتفاق دارای لایههای بسیار است.
برخی رسانهها در موارد نادر برای این که منابع غیررسمیاش شناخته نشود، از ذکر نام منبع خودداری میکند اما به طور کلی باید منبع شناخته شده و مورد اعتماد باشد زیرا رسانهها بخش عمدهای از اعتبار خود را از منبع خبر و صحت آن کسب میکنند.
چرایی پناهجویی مطبوعات به سایتها
سعید خال - استاد ارتباطات - معتقد است استفاده از اخبار سایتهای خبری به نام سایت و میزان شناخته شده بودن آن بستگی دارد و این که در حوزه خبررسانی جایگاه سایت کجاست؛ هرچند روزنامههای معتبر فقط به نام سایت اعتماد نمیکنند، زیرا نمیخواهند به اعتبار خود لطمه بزنند اما در هر حال مخاطبی که از سایتهای خبری استفاده میکند باید حرفهیی باشند زیرا سایتها برخلاف اندیشه، خط فکری و سیاست خود حرکت نمیکنند.
این استاد ارتباطات معتقد است: انتشار اخباری که منبع مشخصی ندارند و احتمال تکذیب شدن آن وجود دارد، برای رسانههای مکتوب خطرناک بوده و به آن لطمه میزند، هرچند این امر در فضای مجازی و رسانههای الکترونیکی چندان به چشم نمیآید زیرا مخاطبان حرفهییتری دارد که با سایتهای مختلفی آشنایی داشته و امکان مقایسه خبر را در زمان کم دارا هستند.
سایتها به دلیل دسترسی آسان توسط اقشار مختلف جامعه فضای شایعه را گسترش میدهند بنابراین روزنامهها باید از اخبار موثقتر استفاده کنند؛ اخلاق حرفهیی روزنامهنگاری ایجاب میکند خبرنگار خود صحت خبر را تعیین و بعد آن را منتشر کند؛ برای این هدف باید از منابع نزدیکتر و آگاهتر تایید یا تکذیب آن را جویا شود.
لزوم آگاهی مخاطب از گرایش منتشرکنندگان خبر
یک خبر در چند کانال منتشر میشود، برای شفافسازی در حوزه اخبار منتشر شده در سایتهای خبری باید اصول کاری و اساسنامه مشخص این سایتها به صورت شفاف بیان شود و به اعتقاد یک استاد ارتباطات روزنامهها میتوانند از اخبار سایتهای خبری استفاده کنند، مشروط بر اینکه در متن خبر آگاهیهای لازم درباره گرایشهای سایت و افرادی که بهعنوان منتشرکننده اصل خبر هستند به خواننده مطلب داده شود.
حسینعلی افخمی در پاسخ به این سوال که چگونه میتوان به خبر یا بیانیه بودن مطالب منتشر شده در سایتهای خبری پی برد؟ اظهار کرد: خبر باید عینیت داشته، بیطرفانه و صادقانه باشد. در سایتهای خبری تبلیغات در قالب خبر، گزارش و مصاحبههای اختصاصی حرفهای کنترل شده، منتشر میشود. در حالی که خبرگزاری و روزنامهها به عنوان وکیل مدافع مردم باید ابهامات عملکرد دولت را شفاف کند و با صراحت از حقوق مردم دفاع کند.
وی با بیان این که نباید اختیار انتشار اطلاعات به دست افراد سیاسی باشد، تصریح کرد: انتشار اطلاعات از طریق سایتهای خبری وابسته به شخصیتهای سیاسی شناخته شده یک پدیده است که در حوزه اطلاعرسانی اصولی نمیگنجد و البته راهحل این مشکل بسته شدن سایتها نیست.
وی با بیان این که خبرگزاریهای کشور ما طبق تعریف مرسوم عمل نمیکنند بنابراین نمیتوان توقعی از سایتهای خبری داشت؛ تاکید کرد: سایتهای خبری از طریق تامین مسائل مالی وابستگیهایی دارند که همین امر استقلال خبری را از آنان سلب میکند و به طور صریح مشخص نمیکند که چه کسانی در این سایتها به عنوان خبرنگار مشغول بهکارند و همین مسائل ابهامات حوزه اطلاعرسانی را موجب میشود.
تنزل جایگاه روزنامه با نقل قول صرف از سایت
اما برخی کارشناسان میگویند از اخبار ارسالی در سایتهای خبری میتوان بهعنوان سرنخ برای خبرنگاران استفاده کرد. خبرنگاران باید خود بهدنبال صحت خبر بروند و موضوع آن را پیگیری کرده و بعد از مراجعه به منابع مختلف، خبر موثقی را ارائه کند؛ حتی اخبار خبرگزاریهای معتبر هم باید دستمایهای برای اخبار تکمیلی در روزنامهها باشد. یکی از مشکلات روزنامهها نقل قول اخبار به همان شکل که روی خروجی سایتها میرود، این که از اخبار سایتهای خبری در روزنامهها استفاده شود، امری طبیعی است اما خبر باید ویرایش و پالایش شود تا به شکلی جامع و صحیح به مخاطب ارائه شود.
به گفته یک استاد ارتباطات، نقل قول کردن صرف از سایتهای خبری جایگاه روزنامه را تنزل میدهد، مگر اینکه خبر نقل شده از اینگونه سایتها سرنخی برای تکمیل خبر و ارائه آن بهطور صحیح و با منبع بعد از پیگیریهای خبرنگاران روزنامهها باشد.
محمد تقی روغنیها با بیان این که یکی از مهمترین ارکان خبر صحت آن است که در این مقوله منبع خبر نقش اساسی را ایفا میکند، افزود: اگر به منبع خبر و مطالب نقل شده از آن اعتماد نباشد و سایتهای خبری تنها برای جذب مخاطب به انتشار اخبار بپردازند و روزنامهها نیز در ادامه برای افزایش تیراژ و بدون اطمینان از صحت آن خبر را چاپ کنند، در درازمدت لطمه شدیدی به اعتبار رسانه وارد میشود.
چرا روزنامه به اخبار سایتهای خبری روی میآورد؟
یکی از دلایل افزایش پناهجویی روزنامهها به اخبار سایتهای خبری، در شرایطی است که آستانه محدودی برای اطلاعرسانی وجود دارد که به اعتقاد فریدون صدیقی در شرایطی که منابع خبری از بروز به موقع اخبار پرهیز میکنند و فعالان رسانه مجبور به اطلاعرسانی هستند، روزنامهها به استفاده از سایتهای خبری برای اطلاعرسانی مجبور میشوند.
این استاد ارتباطات با بیان این که 90 درصد منابع مطالب منتشر شده در روزنامهها، خبرگزاریها و یا سایتهای خبری هستند، اظهار کرد: خبرنگار آشنا به حوزههای مختلف خبری به تعداد کافی در روزنامهها وجود ندارد و نبود خبرنگار به تعداد کافی روزنامهها را وادار میکند تا به سایتهای خبری پناه ببرند و از طریق این منابع پاسخگوی مخاطب باشند.
اما شاید تعدد منابع خبری که مانع از حضور نمایندگان روزنامهها در تمام رویدادها و مراسمها میشود، نیز باعث استناد روزنامهها به خروجی سایتها در موارد یاد شده است زیرا همانطور که برخی کارشناسان معتقدند سایتهای خبری اعتبار خود را از صاحبان سایت میگیرند؛ نام افرادی که در پس این سایتها قرار دارد و جایگاه مشخص آنان به روزنامهها اعتماد را میدهد که از اخبار ارسالی آن سایت بدون واهمه از تکذیب و دروغ بودن استفاده کنند.
روزنامهنگار قربانی اختلافات سایتها
اما به عقیده علیاکبر قاضیزاده اگر روزنامهنگار بخواهد از اخبار یک سایت استفاده کند، ممکن است قربانی اختلافات ناشی از ناهماهنگی افراد مختلف در یک دستگاه شود که هر یک سایتی راهاندازی کردهاند، زیرا معلوم نیست مصلحت در بخشهای مختلف در یک دستگاه دولتی با یکدیگر مطابقت داشته باشد.
این استاد ارتباطات وابستگی را مشکل اصلی رسانههای داخلی دانست و با بیان اینکه در حال حاضر هیچ رسانهی مستقلی در کشور وجود ندارد و با وجود این بسیاری از رسانهها ظاهر بیطرفانهای به خود میگیرند، اظهار کرد: سایتهای خبری از سوی سازمانها و نهادهای مختلف دولت با علایق، گرایشها و مصلحتهای مختلف راهاندازی میشود که عقاید صاحبان سایتها در آن منتشر میشود.
او با تاکید بر این که تا زمان تایید صحت خبر نباید آن را منتشر کرد و نقل موضوع از یک منبع در حوزه اطلاعرسانی حرفهیی، خبر دانسته نشده و خبر تکمنبعی در عالم رسانه شبهخبر خوانده میشود، تاکید کرد: رسانههای بزرگ جهان حتی با وجود وابستگیها، هیچ وقت تک منبعی خبر نمیدهند و این نوع عملکرد ظاهر حرفهیی و موجهی به رسانه میدهد که در عین جهتدار بودن، خبر را برای مخاطب قابل پذیرش میکند؛ اتفاقی که در سایتهای خبری کشور ما دیده نمیشود.
این استاد ارتباطات گفت: در نتیجه رواج شبهخبرها یا خبرهای نقلی دو خطر بزرگ جامعه را تهدید میکند؛ اول اینکه بیدلیل افرادی که شاید صلاحیت چندانی ندارند؛ معروف میشوند و دوم این که نمیتوان به مردم نشان داد جامعه ما به شدت به کار و ساختن نیازمند است و اینکه هیچ کشوری بدون کار کشنده به جایی نرسیده است در حالی که سایتهای خبری با افزایش تعداد شبهخبرها به این نوع نگاه دامن میزنند.
فقدان منبع تایید خبر دلیل استفاده از سایتها
روزنامهها در برخی موارد که منبعی برای تایید یا تکذیب خبر وجود ندارد، ترجیح میدهند مسوولیت خبر را برعهده نگیرند تا تکذیب آن لطمهای به وجهه روزنامه وارد نکند؛ در این شرایط تنها راهحل ممکن که هم میتوان خبر را داشت و هم مسوولیت آن را نپذیرفت، ذکر خبر به نقل از سایت خبری منتشرکننده خبر است.
حسین قندی ـ مدرس روزنامهنگاری ـ با بیان این که سایتهای خبری معتبر که بیشتر بهعنوان منبع خبر مورد استفاده قرار میگیرند، توسط اشخاصی شناخته شده راهاندازی میشوند، ادامه داد: در شرایط فعلی که تعداد رایانههای خانگی افزایش یافته است، بهترین راه برای اطلاعرسانی بهطور گسترده راهاندازی سایتهای خبری است که در پی آن عقاید و خط مشی فکری افراد مربوطه به صورت اخبار، گزارشها، مصاحبهها منتشر میشود.
اما شاید مهمترین دلیل آمار بالای تعداد اخبار نقل شده از سایتهای خبری در روزنامهها، نبود روزنامهنگار حرفهیی در روزنامهها باشد؛ در حال حاضر شاید دو درصد از روزنامهنگاران تحصیلات آکادمیک این رشته را دارند و چون به اتفاقات تسلط ندارند، ترجیح میدهند اخبار را از روی سایتها حتی بدون تایید و منبع مشخص کپی کنند.
به گفته قندی یکی از دلایل استفاده زیاد روزنامهها از اخبار سایتهای خبری فعالیت نکردن خبرنگاران به طور میدانی است؛ خبرنگاران به کپی کردن اخبار از روی سایتها عادت کردهاند و خبرها و حتی گزارشهای سایتهای خبری و خبرگزاریها را بدون تغییر منتشر میکنند.
آمادهسازی دستورالعمل عملکرد سایتهای خبری
اما آییننامه و دستورالعملهای مربوط به عملکرد سایتهای خبری به گفته معاون امور مطبوعاتی و اطلاعرسانی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در این معاونت در حال آمادهسازی است.
کمیتهای برای نظارت بر عملکرد سایتهای خبری متشکل از دو قوه و نمایندگان دستگاههای مختلف ذیربط تحت نظارت دادستانی کل کشور تشکیل شده که در حال کار است و انجام هرگونه تخلف از سوی این سایتها با نظارت وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی رصد و پیگیری میشود.
محمدعلی رامین در گفتوگو با خبرنگار رسانه ایسنا هم معتقد است بر عملکرد سایتهای خبری داخلی از سوی معاونت امور مطبوعاتی و اطلاعرسانی نظارت وجود دارد و از نظر ما این سایتها بهعنوان منابع خبری رسمی تلقی نمیشوند که بتوانند از سوی روزنامهها و خبرگزاریهای رسمی بدون تحقیق مورد استناد قرار بگیرند.
او ادامه داد: نظارت معاونت امور مطبوعاتی و اطلاعرسانی بر سایتهای خبری در حد مراقبتهایی است که آنها خلافهای آشکار ضدقانونی مرتکب نشوند، زیرا هنوز تعیین رسالت رسانهیی خاص برای این سایتها در حال تدوین است.
وی با اشاره به این که آییننامهها و دستورالعملهای مربوط به عملکرد سایتهای خبری در حال آمادهسازی است و بعد از تکمیل و تصویب، به اطلاع عموم میرسد، افزود: در حال حاضر فقط ثبت سایتهای خبری در سامانه رسانهیی وزارت ارشاد (samandehi.ir) شامل آدرس و نشانی سایت و مشخصات مسوولان مربوطه صورت میگیرد و بیش از این راهکاری برای فعالیت این سایتها از سوی معاونت مطبوعاتی هنوز رسما ارائه نشده است.
او در پاسخ به این پرسش که مسوولیت انتشار خبر کذب یک سایت خبری در روزنامهها و یا خبرگزاریهای رسمی برعهده چه کسی یا کسانی است؟ تصریح کرد: از نظر قانون مطبوعات هر رسانه رسمی شامل روزنامه و خبرگزاری مسوول مطلبی است که منتشر میکند و باید پاسخگو باشد، علاوه بر این خود نویسنده مطلب و ناشر اولیه نیز مسوولیت خاص خود را در برابر قانون دارد.
روزنامهنگاری نحیف با حاکمیت «شاید» در تحریریه
تحلیلگران بر این عقیدهاند در این شرایط که چه بسا در تحریریه سایتها و خبرگزاریها نیز «شاید» حاکم است، روزنامهنگاری نحیف شده است. روزنامهها در بسیاری موارد خبر را بیکم و کاست از خبرگزاریها و یا سایتها و سایتها و خبرگزاریها نیز بی کم و کاست از روابط عمومیها میگیرند، این روند در خبرهای اجتماعی، اقتصادی و ورزشی بیشتر است و در بعد سیاسی نیز که خود حکایت مفصلی است.
برآیند سخنان کارشناسان بر کمبود نیروهای متخصص در تحریریه روزنامهها که به استفاده این گروه از رسانهها از اخبار سایتها منجر میشود تاکید دارد، البته شاید نیروهای فاقد تحصیلات آکادمیک روزنامهنگاری با آموزشهای حین خدمت به کسب اطلاعات نسبی برسند اما چرا دیگر برای آموزشهای حین خدمت حوصلهای نیست؟ پاسخ واضح است زیرا بسیاری از افراد متخصص علم و فن روزنامهنگاری به دلایل صنفی و شاید دلایل دیگر عطای تحریریهها را به لقایش بخشیدهاند و دیگران هم که ماندهاند شاید خود نمیدانند تفاوت خبر، گزارش، گفتوگو، مقاله و یادداشت چیست و چه بسا همینطور ندانسته و بر پایههایی غیر از حرفهیی بودن رشد کرده و به نان و نوایی در روزنامهها رسیدهاند اما آموزهای برای آموختن ندارند.