ماهنامه دنیای کامپیوتر و ارتباطات، محمد مهدی مولایی - رسانه‌های اجتماعی گونه‌های جدیدی از سایت‌ها و ابزارهای اینترنتی هستند که تعاریف سنتی از نحوه ارتباط در رسانه‌های قدیمی‌تر را تغییر داده‌اند. امکان برقراری ارتباط دو سویه بین رسانه و مخاطب، ارتباط بی‌واسطه کاربران با یکدیگر، مشارکت کردن کاربران در تولید رسانه‌ای و شکل‌گیری جماعت‌های آنلاین از جمله قابلیت‌های رسانه‌های اجتماعی است. رسانه‌های اجتماعی در سال‌های اخیر رشد قابل توجهی داشته‌اند و استفاده از آنها به یکی از فعالیت‌های اصلی کاربران اینترنتی تبدیل شده است. همزمان با استقبال کاربران فضای مجازی از این سایت‌ها، پژوهش‌های زیادی هم درباره این رسانه‌ها به‌خصوص مخاطبان آنها انجام شده و زوایای مختلف این پدیده جدید موضوع مطالعه پژوهشگران حوزه‌های مختلف از جمله فناوری اطلاعات، علوم ارتباطات، علوم اجتماعی و بازاریابی بوده است. گزارش سالانه «زنان و مطالعه رسانه‌های اجتماعی» از جمله این پژوهش‌هاست که فعالیت زنان در این رسانه‌های جدید در سال ۲۰۰۹ را مطالعه کرده است. این مطالعه به‌وسیله Compass Partners و با همکاری سایت‌های بلاگ‌هر (BlogHer) و آی‌ویلج (iVillage) انجام شده است که به بخش‌هایی از نتایج آن اشاره می‌شود.

چند هزار نفر از زنان ۱۸ تا ۷۷ ساله کاربر اینترنت در امریکا نمونه‌های این پژوهش بوده‌اند که در مورد فعالیت‌های آنلاین‌شان مورد پرسش قرار گرفته‌اند. از این تعداد ۶۰ درصدشان ازدواج کرده‌اند یا در حال زندگی مشترک هستند، ۴۴ درصدشان دارای فرزند در خانه هستند و ۲۷ درصدشان به‌صورت تمام وقت به‌کار مشغولند. جمعیت زنان ۱۸ تا ۷۷ ساله امریکایی ۱۰۹ میلیون نفر هستند که از این تعداد ۷۹ میلیون نفرشان از اینترنت استفاده می‌کنند. از جمعیت آنلاین زنان ۴۲ میلیون نفر استفاده‌کنندگان از انواع مختلف رسانه‌های اجتماعی محسوب می‌شوند. فعالیت‌های زنان در رسانه‌های اجتماعی در چهار زمینه تفکیک شده است: وبلاگ‌ها (شامل وبلاگ‌نوشتن، وبلاگ‌خواندن و کامنت گذاشتن برای وبلاگ‌ها)، شرکت در مباحث فروم‌ها، به‌روز کردن استاتوس (سایت‌هایی که کاربران وضعیت‌شان را مشخص می‌کنند و شامل میکروبلاگ‌هایی مانند توییتر هم می‌شود) و شبکه‌های اجتماعی.

استفاده‌ از انوع رسانه‌های اجتماعی

جمعیت ۴۲ میلیون نفره زنان کاربر رسانه‌های اجتماعی از انواع مختلف این شبکه‌ها در سطوح متفاوتی استفاده می‌کنند. شبکه‌های اجتماعی، وبلاگ‌ها، فروم‌ها و به‌روزکردن استاتوس به‌ترتیب بیشترین میزان استفاده از این رسانه‌ها هستند. ۷۵ درصد زنان آنلاین شامل حدود ۳۱ میلیون نفر کاربران شبکه‌های اجتماعی به‌خصوص فیس‌بوک و مای‌اسپیس هستند. ۲۳ میلیون نفر یعنی ۵۵ درصد در فعالیت‌های مربوط به وبلاگ‌ها شرکت می‌‌کنند. خواندن وبلاگ‌ها با ۲۳ میلیون نفر یا ۵۴ درصد، نوشتن کامنت برای وبلاگ‌ها با ۱۲ میلیون نفر یا ۲۹ درصد و نوشتن وبلاگ با هشت میلیون نفر یا ۱۹ درصد فعالیت‌های مربوط به وبلاگ‌ها را شامل می‌شوند. استفاده از فروم‌ها در ۴۰ درصد کاربران یعنی حدود ۱۷ میلیون نفر دیده می‌شود. به‌روز کردن استاتوس در سایت‌هایی مانند توییتر، فعالیت مورد علاقه تنها ۱۶ درصد کاربران یعنی حدود هفت میلیون نفر است. همپوشانی قابل توجهی هم بین استفاده از این گونه‌های مختلف وجود دارد و اغلب کاربران از چند نوع مختلف رسانه اجتماعی استفاده می‌کنند. استفاده‌کنندگان از وبلاگ‌ها و شبکه‌های اجتماعی فعال‌تر از سایرین هستند و اغلب کاربر چند رسانه اجتماعی مختلف محسوب می‌شوند.

تغییرات در مصرف رسانه‌ای

گسترش استفاده از رسانه‌های اجتماعی با تغییراتی در استفاده از سایر رسانه‌ها همراه بوده است. تغییر در مصرف رسانه‌ای از رسانه‌های سنتی به رسانه‌های جدید رو به افزایش است. از زنان مورد مطالعه، سوال شده شکل‌های مختلف رسانه‌ای را در مقایسه با رسانه‌های اجتماعی کمتر یا بیشتر استفاده می‌کنند. نتایج به‌دست آمده در سال ۲۰۰۸ در مقایسه با سال ۲۰۰۹ نشان می‌دهد استفاده از رسانه‌های سنتی کاهش پیدا کرده است. خواندن روزنامه‌ها، خواندن مجلات، گوش کردن به رادیو، نگاه کردن به تلویزیون کاهش داشته است در حالی که مشاهده وب‌سایت‌های سنتی اندکی بیشتر شده است. در سال ۲۰۰۸ در حدود ۲۲ درصد از زنان آنلاین گفته‌اند زمان کمتری را برای مطالعه روزنامه‌ها در مقایسه با استفاده از شبکه‌های اجتماعی صرف می‌کنند، این رقم در سال ۲۰۰۹ به‌حدود ۳۹ درصد رسیده است. درباره خواندن مجله ها این رقم در سال ۲۰۰۸ حدود ۲۵ درصد بوده و در سال ۲۰۰۹ به ۳۶ درصد رسیده است. رقم مربوط به گوش کردن به رادیو از ۲۰ درصد در سال ۲۰۰۸ به ۳۱ درصد در سال ۲۰۰۹ رسیده است. نگاه کردن به تلویزیون نیز نوع دیگری از مصرف رسانه‌ای است که سال ۲۰۰۸ حدود ۲۴ درصد کاربران گفته‌اند نسبت به رسانه‌های اجتماعی به آن توجه کمتری دارند و این رقم در سال ۲۰۰۹ به ۳۰ درصد رسیده است.

انگیزه‌‌های مشارکت در رسانه‌های اجتماعی

زنان کاربر شبکه‌های اجتماعی با انگیزه‌های متفاوتی سراغ این رسانه‌های جدید آمده‌اند. وبلاگ‌نویسان زن ۱۱ انگیزه عمده را برای نوشتن در فضای مجازی ذکر کرده‌اند. برای تفریح (۷۶ درصد)، ابراز کردن‌ خود (۷۳ درصد)، تماس با دیگرانِ شبیه به من (۵۹ درصد)، ثبت روزمره‌های شخصی (۵۴ درصد)، آموزش دیدن و گرفتن توصیه (۳۷ درصد)، گرفتن بازخوردها و واکنش‌های مثبت از مخاطب (۳۳ درصد)، تاسیس یا مشارکت کردن در یک جماعت (۲۹ درصد)، رسیدن به مخاطب پرشمار (۲۵ درصد)، طرفداری‌ کردن‌ (۲۲ درصد)، ارتقای تجارت و مهارت‌های شخصی (۲۱ درصد)، کسب درآمد (۱۷ درصد) انگیزه‌های اصلی وبلاگ‌نویسی زنان هستند.
کاربران شبکه‌های اجتماعی و همچنین وبلاگ‌خوان‌ها نیز دارای انگیزه‌های نزدیک به هم در استفاده از رسانه‌های اجتماعی هستند. کاربران شبکه‌های اجتماعی این انگیزه‌ها را از فعالیت در فضای مجازی دنبال می‌کنند: شوخی و تفریح (۶۸ درصد)، دریافت اطلاعات (۶۴ درصد)، سرگرمی (۵۶ درصد)، به‌اشتراک گذاشتن عقیده (۵۵ درصد)، در تماس ماندن با دوستان و خانواده (۵۱ درصد)، تماس با دیگرانِ شبیه به من (۵۱ درصد)، مطلع ماندن در مورد موضوعات به‌خصوص (۵۱ درصد)، جست‌وجوی مشورت و توصیه (۴۳ درصد)، ارائه مشورت و توصیه (۳۱ درصد)، شرکت و همکاری در یک جماعت (۲۷ درصد)، هدف‌های حرفه‌‌ای (۱۴ درصد).
انگیزه‌های وبلاگ‌خوان‌‌ها و/یا کسانی که برای وبلاگ‌ها کامنت می‌نویسند به‌عنوان فعالیت گروه دیگری از استفاده کنندگان رسانه‌های اجتماعی مورد پرسش قرار گرفته که نتایج آن به این شرح است: شوخی و تفریح (۷۲ درصد)، دریافت اطلاعات (۳۲ درصد)، سرگرمی (۵۶ درصد)، به‌اشتراک گذاشتن عقیده (۳۴ درصد)، در تماس ماندن با دوستان و خانواده (۷۵ درصد)، تماس با دیگرانِ شبیه به من (۵۲ درصد)، مطلع ماندن در مورد موضوعات به‌خصوص (۲۵ درصد)، جست‌وجوی مشورت و توصیه (۲۰ درصد)، ارائه مشورت و توصیه (۱۹٪)، شرکت و همکاری در یک جماعت (۱۸ درصد)، هدف‌های حرفه‌‌ای (۸ درصد). انگیزه‌های این دو گروه جز در چند مورد، بسیار به‌هم نزدیک است. تنها انگیزه‌های کسب اطلاعات، مطلع ماندن در مورد موضوعات به‌خصوص و جست‌وجوی مشورت و توصیه است که در خوانندگان وبلاگ‌ها حدود دو برابر شبکه‌های اجتماعی است.

موضوعات مورد علاقه زنان در رسانه‌های اجتماعی

زنان مشارکت‌کننده در رسانه‌های اجتماعی برخی موضوعات را با علاقه‌مندی بیشتری دنبال می‌کنند. موضوعات مورد علاقه کاربران شبکه‌های اجتماعی و کسانی که وبلاگ می‌خوانند و برای وبلاگ‌ها کامنت می‌نویسند تاحدودی به هم نزدیک است. در هر دو این گروه‌ها موضوع زندگی شخصی و خانوادگی در رده نخست قرار دارد (۵۴ درصد کاربران شبکه‌های اجتماعی و ۵۹ درصد وبلاگ‌بازها). سایر موضوعات مورد علاقه زنان در رسانه‌های اجتماعی به ترتیب به این شرح هستند: سرگرمی شامل فیلم، تلویزیون و موسیقی، غذا، سلامتی، آشپزی، مد و زیبایی، خرید، هنر، روابط شخصی و جنسی، سیاست و اخبار، باغبانی و مسائل مربوط به خانه، امور مربوط به والدین، تجارت و سرمایه‌گذاری شخصی، مسافرت، فعالیت‌های اجتماعی، ورزش، امور مربوط به کودک و حاملگی، ماشین و غیره.

با نگاهی به نتایج این پژوهش می‌توان برخی شباهت‌ها را از حضور زنان در فضای مجازی و فضای فیزیکی مشاهده کرد. موضوعات مورد علاقه زنان در رسانه‌های اجتماعی بی‌شباهت با موضوعات مورد توجه آنها در رسانه‌های سنتی نیست. تفاوت در اینجاست که آنها در رسانه‌های اجتماعی نه فقط مصرف‌کنندگان محتوای تولید شده، بلکه سازندگان آن نیز هستند. مطالب و همچنین محتوای صوتی، تصویری این رسانه‌ها اغلب به‌وسیله خود کاربران و نه سازمان‌های رسانه‌ای تولید شده است. از این رو رسانه‌های اجتماعی فضای مناسبی برای یافتن تجربیات دسته اول شخصی در زمینه‌های مختلف از جمله تجربه‌های زنانه هستند که در رسانه‌های قبلی جایی نداشتند.