روزنامه‌ خراسان، محیا برکت - حضور پررنگ تلویزیون پس از جنگ جهانی دوم و فراگیری آن در دهه ۱۹۷۰ خبر از زمان مرگ رادیو می داد.رادیو رسانه ای بود که بیشترین خدمت را به مردم کرده بود و حالا با تولد رسانه ای صوتی- تصویری همچون تلویزیون دیگر مجالی برای نمود نداشت. این جا بود که بسیاری از نظریه پردازان نظریه مرگ رادیو را در بوق و کرنا کردند.امروز چند دهه از مطرح شدن نظریه مرگ رادیو می گذرد اما رادیو همچنان به حیات خود ادامه می دهد، در کنار مردم است و همپای آن ها حرکت می کند، همچنان مخاطبانی پرطرفدار دارد که صبح به صبح برنامه روزانه خود را با پیچ رادیو تنظیم می کنند.

اگر چه این مخاطبان طرفدار رادیو، غالبا گرد سپیدی بر موهای خود دارند، دسته دیگری از مخاطبان رادیو نیز وجود دارند که متعلق به همین عصر و زمانه اند.مخاطبانی جوان که به رسانه ای شنیداری علاقه مندند اما رسانه شنیداری آن ها پیچی برای چرخاندن ندارد بلکه دکمه ای دارد که باید روی آن کلیک کرد.این روزها رادیوهای اینترنتی در کنار رادیوهای سنتی گام برمی دارند و با نوع کارکرد خود فضایی را به وجود آورده اند که تریبون تنها به دست یک نفر نیست. هرکس می تواند میکروفونی به دست بگیرد و پیامی را انتقال دهد. رادیو نمرده است بلکه فرزندانی به دنیا آورده که با قابلیت هایی بیشتر و متنوع تر مجالی در اختیار همه قرار می دهند و دست انحصارگر دولتی را کوتاه و کوتاه تر می کنند.

فرزند رادیو متولد شد

فوریه ۲۰۰۴ تاریخی فراموش نشدنی برای کاربرانی است که همواره دنبال استفاده های جدید از وسایل صوتی- تصویری در اینترنت بوده اند. در همین تاریخ بود که «بن همرزلی» نویسنده روزنامه گاردین لغت«پادکست» را به همراه برخی واژه های دیگر برای نامیدن هر نوع پخش دیجیتالی صدا و تصویر روی شبکه اینترنت پیشنهاد کرد و این گونه شد که کاربران بعد از آن توانستند به این نوع استفاده خاص از صدا در اینترنت هویت و نام مستقل ببخشند.رشد روزانه ۲۰۰ پادکست روی وب باعث شد که توجه بسیاری از افراد برای آشنا شدن و استفاده از این پدیده جلب شود به نحوی که بعضی پادکست ها مخاطبانی بیشتر از یک شبکه رادیویی پیدا کردند و حتی بعضی از آن ها زودتر از یک شبکه رادیویی و تلویزیونی اخبار و رویدادها را منتقل می کردند. کار تا جایی پیش رفت که دانشگاه آکسفورد «پادکست» را کلمه سال ۲۰۰۵ انتخاب کرد.واژه پادکست به سرعت گسترش یافت و مورد توجه قرار گرفت. اگر در سال ۲۰۰۴ این واژه را در گوگل جست وجو می کردید، احتمالا با ۶۰ هزار یافته رو به رو می شدید اما این تعداد در نوامبر ۲۰۰۶ به ۶۱ میلیون مورد افزایش یافت و با جست و جو در گوگل واژه پادکست با ۱۰۶ میلیون مورد و افزایش چندبرابری نسبت به سال ۲۰۰۶ پیش روی شما قرار می گیرد که تداوم، رشد و گسترش این فناوری جدید را نشان می دهد. پادکست همچنین خیلی زودتر از آن چه انتظار می رفت، در آگوست ۲۰۰۵ به واژه نامه آمریکایی- انگلیسی آکسفورد نیز راه یافت.

پادکست در ایران چه جایگاهی دارد؟

چند سالی از ورود پادکست های فارسی زبان می گذرد. اگرچه ورود رسانه ها و تکنولوژی رسانه ای در ایران با تاخیر بیشتری نسبت به جهان همراه بود، میزان این تاخیر در مورد پادکست ها به مراتب بسیار کمتر بوده است.تا قبل از راه اندازی رادیواینترنتی ایران صدا که متعلق به سازمان صدا و سیماست رادیوی اینترنتی دولتی در فضای وب وجود نداشت. اما پیش از راه اندازی ایران صدا و تنفس رادیوی اینترنتی دولتی، پیش گامانی در این عرصه حضور داشتند. نمونه های موفقی از پادکست ها را می توان در «رادیو کالج پارک» پیدا کرد که حاصل کار جمعی از دانشجویان ایرانی دانشگاه مریلند آمریکاست که با بیش از ۱۵۰ پادکست بازدیدکنندگانش از مرز هزاران نفر در روز گذشته است. کالج پارک شهر کوچکی در ایالت مریلند در شرق آمریکاست و برنامه هفتگی«رادیو کالج پارک» از سال ۲۰۰۵ هرجمعه توسط گروهی از دانشجویان و فارغ التحصیلان ایرانی دانشگاه مریلند و همین طور شنونده های آن ها تهیه و اجرا می شد، اگرچه اخیرا اجرای برنامه های کالج پارک متوقف شده است اما می توان کالج پارک را جزو پادکست های پیش‌گام و محبوب معرفی کرد.همچنین رادیو اینترنتی «صدای آسمان» مربوط به رصدخانه کوثر، پادکست ظهر جمعه و خبرگزاری میراث فرهنگی را می توان از جمله نمونه های پادکست های قابل دسترس به حساب آورد.فارغ از حضور پادکست های شخصی یا گروهی در فضای مجازی، رسانه های فارسی زبان بین المللی نیز از این مجرا بهره جسته اند. برنامه روز هفتم در بی بی سی فارسی، پادکست های رویترز، رادیو زمانه، رادیو فردا و ... نمونه هایی از حضور رسانه های فارسی زبانی است که به خوبی از این ظرفیت برای پیاده کردن اهداف خود پیش‌تر از ایران صدا استفاده کرده بودند.به هرحال ایران صدا نیز با تاخیر قدم به عرصه مجازی گذاشت. رادیو ایران صدا که اواخر سال ۸۶ راه اندازی شد بهانه ای بود برای پرداختن رسمی به رادیوهای اینترنتی. به طوری که در نهمین جشنواره بین المللی رادیویی ایران در بهار ۸۷، برای نخستین بار بخش پادکست یکی از بخش های اصلی جشنواره قرار گرفت. در این جشنواره که هم زمان با نخستین اجلاس جهانی رادیو در اصفهان برگزار شد آثار ارسالی برنامه سازان رادیویی از ایران و کشورهای مختلف مورد ارزیابی قرار گرفت.مدیر ایران صدا دلیل اقدام رسانه ملی را برای راه اندازی شبکه رادیویی چنین بیان کرده است: «همه ما می دانیم که روزانه میلیون ها نفر از اینترنت استفاده می کنند؛ یعنی می روند در فضای وب و به اصطلاح وب گردی می کنند. فرقی هم نمی کند. بعضی ها با هدف این کار را می کنند، بعضی ها هم خیلی هدفمند نیستند. ایرانی ها و فارسی زبان ها هم همین طورند، بنابراین برای رسانه ملی فرصت مناسبی بود که از اینترنت به عنوان رسانه ای جدیدتر بهره ببرد. مثلا صدا و سیما تا پیش از این برای انتشار و انتقال پیام و محتوای خود از رادیو و تلویزیون استفاده می کرد، ولی حالا می تواند از ماهواره و فضای وب هم بهره ببرد و یک سری از محتواها را از این طریق منتشر کند. بسیاری از آدم ها شاید به خاطر مشغله هایشان به رادیو و تلویزیون دسترسی نداشته باشند و در یک ساعت خاص نتوانند برنامه منتخب و دلخواهشان را بشنوند ولی اینترنت از جهاتی شبیه روزنامه است. شما روزنامه را صبح می خرید می گذارید داخل کیفتان و شب در خانه و در فرصت مناسب مطالعه می کنید.

تازه فقط صفحاتی را که دوست دارید برای خواندن انتخاب می کنید. اینترنت هم این قابلیت را دارد که مانا باشد. یعنی وقتی محتوایی را ارائه می کنید، امروز هم اگر مخاطب موفق نشد، آن را فردا می بیند یا حتی یک هفته، دو هفته یا یک ماه دیگر. فرقی نمی کند. تا زمانی که شما آن را در آرشیو خود نگه می دارید مخاطب می تواند از آن استفاده کند. اگر همه این دلایل را درنظر بگیرید، خواهید دید که راه اندازی شبکه ای رادیویی در فضای مجازی فرصت خوبی بود که سازمان از آن استفاده کرد.»از همان روزهای نخست نیز مسئولان رادیو اعلام کردند رادیو ایران صدا، صدای رسمی جمهوری اسلامی ایران در فضای وب است و هدف راه اندازی ایران صدا گسترش فرهنگ و اندیشه ایرانی عنوان شده است.

انحصار صدا معنا ندارد

اگرچه براساس قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، سازمان صدا و سیما نهادی حکومتی تلقی می شود و پدیده ای به نام رادیوی محلی و خصوصی در ایران معنا ندارد، می توان گفت با گسترش پادکست امکانی فراهم شده که هرکس بتواند بلندگویی در فضای مجازی به دست بگیرد و از انحصار صدا در فضای وب کاسته شود. رادیو ایران صدا راه اندازی شده اما نمی تواند صدا را درانحصار خود قرار دهد و ناگزیر به رقابت با دیگر رادیوهای اینترنتی است. شاید همین اجبار در رقابت باشد که مسئولان ایران صدا را واداشته در رادیو اینترنتی ایران صدا خط قرمزهایی را که در رادیو سنتی وجود دارد نادیده بگیرند.اما مشکلات فنی، امکان بهره مند شدن یکسان را از پادکست ها با مشکل رو به رو می کند. مازیار ناظمی- کارشناس ارتباطات و گوینده رادیویی- معتقد است: «در ایران زمانی می توانیم از گستردگی پادکست صحبت کنیم که کاربران عادی هم بتوانند از آن استفاده کنند. ضریب نفوذ اینترنت در ایران بسیار پایین است، همین طور سرعت اینترنت.

پادکست به تکنولوژی زیادی نیاز دارد. درست است که در ایران فرهنگ شفاهی قوی تر است و مردم بیشتر از آن که دوست داشته باشند بخوانند، ترجیح می دهند بشنوند، اما پادکست فعلا در ایران جایگاهی ندارد و بعید است بیش از ۱۰ تا ۱۵ پادکست فعال در ایران تولید شود. ضمن این که پادکست ابزاری است که شما در واقع آن را انتخاب می کنید و در زمان های مختلف آن را به کار می گیرید. می توانید آن را در آی پاد یا ام پی تری پلیر همراه تان داشته باشید تا در جاهای مختلف بتوانید گوش بدهید. این عادت در میان مردم ما چقدر جا افتاده است؟ شاید اگر در خیابان کسی گوشی در گوشش باشد و حرکت کند، مردم طور دیگری به آن فرد نگاه کنند. در کشورهای دیگر نفوذ پادکست خیلی قوی تر است و گروه های آموزشی و حتی خبری خیلی خوب از آن استفاده می کنند. در ایران تا زمانی که وضعیت اینترنت بدین شکل باشد، این اتفاق نمی افتد.»پویا علاقه بند از تهیه کنندگان کافه رادیو نیز نظری مشابه دارد: « مشکل اینترنت در ایران یکی از دلایل اقبال اندک به پادکست است، اگرچه به نظر من ما به سمتی می رویم که با موج اقبال به پادکست مواجه شویم. شاید نوشتن یک سری آموزش در این باره مفید باشد و کمک کند که با برطرف شدن مشکل ناتوانی فنی در تهیه پادکست تا حدی از موانع گسترش این رسانه کاسته شود. اگرچه تا زمانی که مشکل سرعت ومیزان دسترسی به اینترنت در ایران رفع نشده، گسترش پادکست در ایران هم با مشکل مواجه است.»اما حمید ضیایی پرور فقدان مرزهای قانونی را برای تولید پادکست ها دال بر عمق بیشتر پادکست ها در ایران می داند: «به عقیده من پادکست در ایران کند ولی عمیق پیش می رود. از آن جا که محدودیت های قانونی درباره اشاعه صدا و تصویر در ایران وجود دارد و پادکست نیز فاقد فرکانس و تنها تحت وب و در واقع یک فایل قابل دانلود است و در نتیجه هیچ محدودیت قانونی و حقوقی برای استفاده از آن وجود ندارد، بسیاری از افراد، ادارات، نهادها وحتی دستگاه های دولتی به ایجاد پادکست روی آورده اند.»