خبرگزاری ایسنا - کپی‌برداری یا به بیان دیگر انتشار خبر بدون ذکر منبع که به عقیده تحلیلگران رسانه‌ بنیان کار حرفه‌یی رسانه‌یی را روزی از بین خواهد برد،‌ از جمله دغدغه‌ها و چالش‌هایی است که رسانه‌های امروز کشور و به‌ویژه خبرگزاری‌ها با آن روبه‌رو هستند.

این نوع عملکرد که متاسفانه در سال‌های اخیر با روند روزافزونی در رسانه‌های کشور رایج شده‌، باعث شده‌ است علاوه بر ارایه اخباری تکراری در رسانه‌ها، از اعتماد مخاطبان نسبت به آن‌ها نیز کاسته شود؛ زیرا مخاطبان علاقه‌مند هستند خبرهای معتبر دریافت کنند و ذکر اخبار بدون منبع، دروغگویی و در نتیجه خیانت به آن‌ها محسوب می‌شود. البته این شیوه عمل از نظر کارشناسان دلایل مختلفی مانند مشکلات اقتصادی رسانه‌ها، تنبلی خبرنگاران، آموزش ناکافی و غیره را دارد که در این گزارش سعی کرده‌ایم به آن‌ها بپردازیم.

مهدی محسنیان‌راد ـ استاد ارتباطات ـ در این‌باره معتقد است: خبرگزاری‌های ریز و درشتی که در دهه‌ اخیر تاسیس شده‌اند، از لحاظ اقتصادی بسیار در معرض تهدید قرار دارند و در نتیجه برای اعلام زنده بودنشان گاهی اخبار یکدیگر را نیز بدون ذکر منبع نقل می‌کنند.

حفظ بقاء، عاملی برای کپی‌برداری؟

او با تاکید بر این که کپی‌برداری اخبار خبرگزاری‌ها از یکدیگر یا به بیان دیگر نقل خبر بدون ذکر منبع، باید ریشه‌ای‌تر مورد بررسی قرار بگیرد، اظهار کرد: بررسی‌ها نشان می‌دهد در پیش گرفتن چنین روندی از سوی برخی خبرگزاری‌ها از مشکلاتی ریشه‌ای ناشی می‌شود که حتی این سوال را نیز در ذهن ایجاد می‌کند که چرا این مشکلات این قدر دیر اتفاق افتاده‌اند.

وی وابستگی بقای مخاطب و رسانه به یکدیگر را یکی از اصول مهم در فعالیت خبرگزاری‌ها عنوان کرد و افزود: رسانه باید نیازهای مخاطب خود را برطرف کرده و در مقابل، از او مزد دریافت کند. در واقع این رابطه‌ باید برقرار باشد تا رسانه، تلاش لازم را برای برآورده کردن نیازهای مخاطب خود انجام دهد. از سوی دیگر مخاطب نیز باید به رسانه مورد نظر خود هزینه پرداخت کند تا نیازهای جدیدش مورد توجه قرار گیرد، یعنی بقای مخاطب و رسانه به یکدیگر وابسته است.

او با بیان اینکه خبرگزاری‌های کشور، امروز با استفاده از حداقل امکانات به حیات خود ادامه می‌دهند، خاطر نشان کرد: در سال 1985 در کنفرانسی در هامبورگ، در مقاله‌ای، سال تولد و مرگ یا به بیان دیگر عمر مطبوعات ایران در صد سال منتهی به آن زمان را به شکل یک منحنی ارایه کردم که نوع عکس‌العمل‌های برخی مقامات کشورهای در حال توسعه در فاصله‌ مقالات بعدی در همدلی‌شان با من، حاکی از آن بود که آنها هم وجود چنین موضوعی را در کشور‌های خودشان تایید می‌کنند.

وی اضافه کرد: نتیجه این تحقیق این بود که همانطور که در کشورهای آفریقایی بچه‌ها به دلیل سوء تغذیه به مرگ زودرس دچار می‌شوند، رسانه‌های کشور ما نیز به دلیل مشکلات اقتصادی به مرگ زودرس دچار می‌شوند که این مشکل در حوزه‌ی خبرگزاری‌ها بسیار سهمگین‌تر و بدتر است.

فریب مخاطب با انتشار خبر بدون منبع

حسین قندی ـ مدرس روزنامه‌نگاری - هم دراین‌باره معتقد است: انتشار خبر بدون ذکر منبع، علاوه بر آنکه به تکراری شدن اخبار در رسانه‌ها منجر می‌شود، نوعی کلک زدن به مخاطب نیز هست که در نهایت بی‌اعتمادی او را باعث خواهد شد.

او با تاکید بر این که متاسفانه کپی‌برداری رسانه‌ها از اخبار یکدیگر، هم در روزنامه‌ها و هم در خبرگزاری‌های کشور وجود دارد، اظهار کرد: ظهور رایانه و اینترنت به‌جای آنکه به راحت‌تر شدن کارها در خبررسانی کمک کند، مشکل کپی‌برداری از اخبار و به بیان دیگر انتشار آن‌ها بدون ذکر منبع را باعث شده است.

این روزنامه‌نگار پیشکسوت این نحوه عملکرد در رسانه‌ها را فریب و دغل‌بازی عنوان و خاطرنشان کرد: با وضع قوانینی مانند ممنوع کار شدن خبرنگار یا رسانه منتشر کننده اخبار بدون منبع، می‌توان از انتشار اخبار کپی شده جلوگیری کرد.

لزوم رقابت تعالی‌ساز میان خبرگزاری‌ها

مهدخت بروجردی ـ مدرس ارتباطات ـ نیز با اشاره به این که ذکر منبع خبر در استفاده از اخبار رسانه‌های دیگر از نظر اخلاقی، قابل بررسی است، در این‌باره می‌گوید: بازتاب و تبلور عینی کار خبرگزاری‌ها در مطبوعات دیده می‌شود زیرا شاید آن‌ها بهترین قاضی برای انتخاب خبرهای خوب هستند که اخبار را منطبق با موضوع، پردازش خبر، شرایط روز و نیاز مردم انتخاب و در صفحات خود استفاده می‌کنند.

به گفته وی اما دقیقا به همان دلیلی که رسانه‌ها، مثلا خبرگزاری‌ها، از ذکر منبع در اخبار روابط‌عمومی‌ها خودداری می‌کنند، در استفاده رسانه‌ها از اخبار یکدیگر نیز این اتفاق می‌افتد؛ چراکه در واقع هر یک از آن‌ها می‌خواهند این خبر را تولیدی خود عنوان کنند.

او اضافه کرد: ذکر منبع خبر علاوه بر آنکه رعایت اخلاق حرفه‌یی است، مسوولیت خبر را نیز بر دوش منبع آن می‌اندازد؛ یعنی در صورت ارسال تکذیبیه، رسانه‌های منتشر کننده خبر می‌توانند از مرجع مورد نظر بخواهند که آن‌را برای منبع ذکر شده در خبر ارسال کند.

بروجردی با اشاره به رقابت در خبرگزاری‌ها به‌دلیل سرعت خبررسانی به‌عنوان یکی از دغدغه‌های مهم این دسته از رسانه‌ها، خاطرنشان کرد: گرچه دقت در سرعت اطلاع‌رسانی نشان‌دهنده حرکت در جهت حرفه‌یی‌گری است، اما به نظر می‌رسد این‌گونه رقابت‌ها، تعالی‌ساز و در جهت ارتقای خبرگزاری‌ها نیستند و آن‌ها باید سعی کنند تعامل و همکاری بیشتری با هم داشته باشند و حتی گاهی اخبارشان را برای ارسال و انعکاس در اختیار یکدیگر نیز قرار دهند.

وی با بیان اینکه البته کپی‌برداری خبرگزاری‌ها از اخبار یکدیگر اگر در حد یک یا دو بار یا به‌دلیل آشنایی و همکاری خبرنگاران حوزه‌ها با هم باشد اشکالی ندارد، تصریح کرد: بهتر است به موارد این‌چنینی به شکل منفی نگاه نکنیم. اگر خبرگزاری یا روزنامه‌ای، خبر مرا عینا چاپ کند، خوشحال نیز می‌شوم؛ زیرا نشان می‌دهد خبر من در ابعاد مختلف نوشتاری، تنظیم و غیره به قدری خوب بوده ‌است که آن‌ها، آن‌ را به طور کامل و بدون هیچ تغییری منتشر کرده‌اند.

نحوه ارایه خبر، شناسنامه منبع منتشرکننده

حسن بشیر ـ رییس دانشکده فرهنگ و ارتباطات دانشگاه امام صادق (ع) ـ هم در این‌باره معتقد است: توجه به وضعیت موجود حاکی از آن است که "بداخلاقی خبری" یا "خروج از قاعده حرفه‌یی خبری" به یک شیوه معمول تبدیل شده است. گسترش رسانه‌های جهانی، تنوع اخبار و کثرت منابع خبری از یک سو و نبود امکان پیگیری عملی دزدی‌های خبری و هم‌چنین توجه نداشتن به اخلاق حرفه‌یی در نشر اخبار از سوی دیگر وضعیت جدیدی را در جهان خبری ایجاد کرده است که قابل کنترل نیست.

او اظهار کرد: اصولا نقل هر قولی، بدون ذکر منبع، یک اقدام غیرعلمی و غیراخلاقی است. یکی از تاکیدهای مهم در پژوهش‌های علمی این است که به منبع اصلی هر نقل قول مستقیم یا حتی غیرمستقیم باید اشاره و منبع آن دقیقا مشخص شود.

وی افزود: این شیوه، نه تنها از نظر اخلاقی مهم است؛ بلکه علاوه بر آن، یک شیوه علمی است؛ چراکه با تاکید بر این منابع اصلی، می‌توان سیر تحول علم را شناخت و تاریخ آن را مورد مطالعه قرار داد.

این کارشناس ارتباطات بین‌الملل درباره بحث خبر نیز تصریح کرد: می‌توان همین دیدگاه علمی و اخلاقی را درباره خبر هم مورد توجه قرار داد. خبر در شرایط کنونی جهانی می تواند توسط منابع مختلفی منتشر شود که اتفاقا همزمان آن را تولید کرده باشند. در چنین شرایطی، شیوه، نحوه و گرایش مثبت یا منفی خبر که مختص به یک رسانه خاص است، خود می‌تواند به نوعی، شناسنامه منبع، درباره آن خبر نیز تلقی ‌شود.

او در ادامه با بیان اینکه با توجه به عدم امکان کنترل بیرونی چنین مساله‌ای در شرایط کنونی جهانی، امکان انجام کنترل واقعی در این حوزه نیز وجود ندارد، گفت: آنچه در این‌باره می‌تواند ماهیت یک منبع خبری را تعیین کند، اطلاع‌رسانی سریع آن درباره اخبار مورد نظر و گسترش دامنه توزیع آن است. به بیان دیگر امروزه خبرگزاری موفق باید منبع خبری‌ای باشد که بتواند اخبار خاص را به سرعت تولید و توزیع کند و هم‌چنین حوزه خاصی را برای خود تعریف کند که با خبرگزاری‌های دیگر متفاوت باشد.

وی تاکید کرد: به بیان دیگر تخصص خبری، نوعی راهکار خروج از این وضعیت اغتشاش خبری است. در واقع تعیین زمینه‌های خبری می‌تواند برای دزدی‌های خبری نیز محدودیت ایجاد کند، ضمن اینکه توزیع گسترده، سریع و اطلاع‌رسانی به موقع هم می‌تواند شیوه مناسبی برای حذف "رسانه‌های طفیلی" یعنی رسانه‌هایی که تنها از طریق تولید دیگران به حیات خود ادامه می دهند، باشد.

فعالیت‌ غیرحرفه‌‌ای و ایجاد دشمنی در فضای رسانه‌

حمیدرضا مقدم‌فر ـ مدیرعامل خبرگزاری فارس ـ نیز در این‌باره می‌گوید: سرقت خبر علاوه بر آنکه به اعتبار و اعتماد رسانه نزد مخاطبانش خدشه وارد می‌کند، فضای رسانه‌یی کشور را نیز که باید با رقابت، رفاقت و تعامل مثبت همراه باشد، به دشمنی و سرسختی تبدیل می‌کند.

وی با اشاره به این که دلایل سرقت خبر در خبرگزاری‌ها باید ریشه‌یابی شود، ادامه داد: دلایل و عوامل موثر در کپی‌برداری از اخبار سایر خبرگزاری‌ها بیش از هر کس، به خود خبرنگار برمی‌گردد که به دلایلی مانند غفلت یا تنبلی، چنین عملی را مرتکب می‌شود.

او با اشاره به این که با توجه به شناختی که از مدیران عامل خبرگزاری‌های مطرح کشور دارم، هیچ یک از آنها به چنین اصول غیرحرفه‌یی اعتقادی ندارند، تصریح کرد: سرقت خبر مختص یک رسانه خاص نیست، شاید کم و زیاد داشته باشد، اما در برخی خبرگزاری‌ها وجود دارد که برای کاهش و هم‌چنین از بین بردن آن، آموزش و نظارت بیشتر بر کار خبرنگاران ضروری به نظر می‌رسد.

به عقیده وی خبرنگاران معمولا به دلایلی مانند تاخیر یا حضور نیافتن در برنامه‌های حوزه‌های خبری، آموزش ناکافی و نبود نظارت، به استفاده از تلاش دیگران به نام خود، روی می‌آورند که قطعا با افزایش نظارت و اتخاذ روش‌های تنبیهی سخت(حتی اخراج) می‌توان از انجام آنها جلوگیری کرد، به گونه‌ای که به عرف تبدیل نشود.

استفاده عمدی خبر بدون منبع، دزدی رسانه‌‌ای

سعیدرضا عاملی - مدرس و پژوهشگر حوزه ارتباطات - نیز در این‌باره می‌گوید: استفاده رسانه‌ها از اخبار یکدیگر بدون ذکر منبع خبر، اگر به‌طور عمد و دانسته انجام شود، نوعی دزدی رسانه‌یی محسوب می‌شود.

او با تاکید بر این که اصالت حرفه‌یی متون در صنعت خبرگزاری‌ها، با متون حرفه‌یی در سایر تولیدات رسانه‌یی بی‌ارتباط نیست، اظهار کرد: بحث رعایت نکردن اصول حرفه‌یی درباره‌ نقل منبع در اخبار را نباید به صورت مستقل در خبرگزاری‌ها بررسی کرد، چراکه به طور کلی تمام تولیدات رسانه‌یی و علمی در کشور، به دلیل رعایت نکردن قانون کپی‌رایت یا برداشت غلط در احترام نگذاشتن به این قانون، با این توجیه که ما این قانون را نپذیرفته‌ایم از اصالت خود خارج شده است؛‌ این در حالی است که هم عدالت اجتماعی و هم ارزش‌های اخلاقی به طور عام و نیز اخلاق حرفه‌یی به طور خاص اقتضاء می‌کند زحمت و تلاش مولف محترم شمرده شود.

وی افزود: چاپ هر مطلب و نوشته‌ای بدون ذکر نام مولف و منبع خبر، تنها به این دلیل که ایران، قانون کپی‌رایت را نپذیرفته، برداشت غلطی است که البته به نظر می‌رسد تنها باید از سوی افرادی که ندانسته این کار را انجام می‌دهند انجام ‌شود.

این استاد ارتباطات دانشگاه تهران درباره‌ پیامدهای رواج کپی‌برداری اخبار در رسانه‌های داخلی نیز تصریح کرد: رواج چنین روندی باعث می‌شود خبرنگاری از یک حرفه سالم به یک حرفه فاسد تبدیل شود؛ بویژه در شرایطی که همه اخبار تولید شده در دسترس است، رعایت حق معنوی تولید خبر یک ضرورت اجتناب‌ناپذیر است، ضمن اینکه با رعایت حق معنوی مولف، زحمات تولید خبر علاوه بر ارزش اقتصادی، ارزش معنوی نیز خواهد داشت.

نقل خبر بدون ذکر منبع، خیانت به مخاطب

عباس اسدی ـ مدرس ارتباطات ـ هم در این‌باره معتقد است: کپی‌برداری خبر یا ‌نقل اخبار دیگران بدون ذکر منبع، از خبرگزاری‌های دیگر توسط خبرنگاران آماتور و غیرحرفه‌یی انجام می‌شود که خیانت به خبرگزاری و مخاطب نیز محسوب می‌شود.

او با تاکید بر این که برخی خبرگزاری‌های موجود در کشور، شبه خبرگزاری محسوب می‌شوند، اظهار کرد: اعتبارنامه و منبع در خبرگزاری بسیار مهم است، اما از آنجا که برخی خبرگزاری‌های موجود، بیشتر به یک سایت خبری شبیه بوده و بودجه و نیروی حرفه‌یی لازم را در اختیار ندارند، زحمات خبرگزاری‌های دیگر را به نام خود ثبت می‌کنند.

این مدرس دانشگاه درباره‌ جلوگیری از ادامه چنین روندی در میان خبرگزاری‌های کشور، اضافه کرد:‌ وزارت ارشاد برای صدور مجوز نشریات باید صلاحیت افراد را علاوه بر امکانات مالی، از لحاظ حرفه‌یی نیز بررسی کند، چرا که نبود توانایی‌های حرفه‌یی در برخی رسانه‌های کشور یکی از دلایل اصلی کپی‌برداری خبری محسوب می‌شود.

به عقیده کارشناسان گرچه رعایت نکردن قانون کپی‌رایت یا برداشت غلط در احترام نگذاشتن به این قانون، با این توجیه که ما این قانون را نپذیرفته‌ایم،‌ باعث شده‌ است رعایت حق دیگران در ارایه اخبار دست اول ‌اصالت واقعی خود را از دست بدهد، اما مطمئنا ارزش‌های اخلاقی اقتضاء می‌کند زحمت و تلاش مولف محترم شمرده شود.

نباید فراموش کرد خبرنگار و روزنامه‌نگار به‌عنوان چشمان باز جامعه و نماینده او در عرصه‌های مختلف اجتماعی، خود باید از فریبکاری به دور باشد تا مخاطبانش باور کنند او به‌خاطر آنها و برای کمک به احقاق حقوقشان به عرصه‌های مختلف وارد می‌شود که اگر جز این باشد قطعا اعتبار خود را از دست خواهد داد، ضمن اینکه این حفظ اعتبار باید بیش از جریمه‌های سنگین برای آنها جهت دوری از چنین اقداماتی مورد توجه قرار گیرد.