روزنامه اعتماد، سلیمان محمدی - «معنی ندارد دولت مثلاً در حوزه رسانه ها متولی آموزش و پژوهش باشد.» شنیدن این جمله از زبان کسی که به تازگی از مدیریت چندساله یک مرکز آموزشی و پژوهشی دولتی خداحافظی کرده است، متفاوت است. مدیری که بر خلاف آنچه درباره او فکر می کردم، به راحتی از خودش و مجموعه اش انتقاد کرد؛ انتقاد به شیوه یی که چند سال مجری آن بود، اما به عقیده او باید اصلاح شود. شعبانعلی بهرام پور از مدیران بی سر و صدا بود که در سال های اداره دفتر مطالعات و توسعه رسانه های وزارت ارشاد اسلامی، چهره خبری از خود نشان نداد و آذرماه سال جاری هم بعد از خداحافظی از این دفتر، با همان سکوت در کسوت مشاور مطبوعاتی معاونت مطبوعاتی وزیر ارشاد نشست. بحث، پژوهش و آموزش در حوزه رسانه ها و تولی و حضور اضافه دولت در این بخش بود. بهرام پور با بررسی وضعیت کلی پژوهش در رسانه های ایران و ارتباط آن با رشد رسانه ها در دوره های خاص مانند خرداد 76، تصدی گری دولت در این بخش را هم مثل سایر بخش های اداری دیگر زیاد می داند و از لزوم واگذاری کامل این حوزه به بخش خصوصی سخن می گوید، اما معتقد است هنوز زمینه کامل این امر حداقل در ذهنیت مسوولان به وجود نیامده است و این مساله هم به نگاه غیرتخصصی و غیرحرفه یی بسیاری از مسوولان برمی گردد و به دولت خاصی هم ارتباط چندانی ندارد. دانش آموخته دکترای ارتباطات دانشگاه علامه طباطبایی، نبود پویایی لازم در دانشکده های ارتباطات از یک طرف و خوب نبودن تولی گری دولت در بخش پژوهش و آموزش از طرف دیگر را سیکل معیوبی می داند که وجود دارد، اما جایی باید شکسته شود. بهرام پور از کمبود بودجه های دولتی در بخش پژوهش و لزوم هدایت سیستماتیک همین بخش کم به سمت دانشگاه ها هم سخن می گوید. او تنها صرف اینکه این حوزه از کارهای دولتی به سمت بخش خصوصی برود را مساله مثبت نمی داند بلکه به اعتقاد او باید آن ساز و کار مثبت تعریف شود و چرخه یی شکل بگیرد که باعث بازدهی مثبت بشود که هنوز شکل نگرفته است. مدیر سابق دفتر مطالعات و توسعه رسانه ها که جای خود را به یکی از دانشجویان دانشگاه علامه داده است، درباره این مرکز هم صحبت می کند و معتقد است وجودش الزامی است، اما از حیث هدایت و نظارت بر پژوهش ها در این حوزه، نه تولی گری.

- وضعیت پژوهش در حوزه رسانه ها در ایران را چگونه ارزیابی می کنید؟

وضعیت پژوهش را از دو منظر خرد و کلان می توان دید. از منظر کلان تا همین چند سال پیش وضعیت پژوهش های رسانه یی در ایران خیلی سر و سامان و گستردگی لازم را نداشت و رسانه ها آنگونه که باید گسترده نبودند، در نتیجه پژوهش های زیادی انجام نمی شد. بخشی از این پژوهش ها در خود صدا و سیما انجام می گرفت و می گیرد. غیر از آن هم مرکز مطالعات و تحقیقات رسانه ها بود که از سال 1369 تاسیس شده بود تا زمانی که ادغام نشده و پژوهشگاه فرهنگ و هنر و ارتباطات به وجود نیامده بود، بخش اصلی پژوهش های دولتی در حوزه ارتباطات در آنجا انجام می شد. بخش کمی از پژوهش ها و کارهای تحقیقاتی هم در دانشگاه ها و دانشکده صدا و سیما انجام می شد. با این حال هم تقریباً پژوهش های کلان ارتباطی تا همین یک دهه قبل اگر نگوییم صفر بوده، در حد یکی دوتا بیشتر نبوده است. پس از منظر کلان که نگاه کنیم، پژوهش های رسانه یی تا همین چند سال پیش گستره زیادی نداشت و یکی دو موردی هم که انجام می شد، پژوهش هایی بود که بیشتر سفارش دولتی داشت، در خود حوزه دولت انجام می شد و بخش خصوصی در آن وارد نبود. اما از منظر خرد بحث به پایان نامه ها و تحقیقات شخصی که افراد انجام می دادند یا پژوهش های کاربردی که بیشتر به صورت گزارش های پژوهشی نوشته می شد، برمی گردد. اینها گستردگی بیشتری داشت، منتها در ارتباط با همان شق اول در مجموع خیلی قابل اتکا و تکیه برای برنامه ریزی و سیاستگذاری رسانه یی نبود.

- گفتید تا یک دهه قبل، یعنی الان این گستردگی به وجود آمده است؟

تقریباً می شود گفت از دوم خرداد به بعد هم مطبوعات رشد پیدا کردند و هم خبرگزاری های مختلف تاسیس شدند و این مسائل باعث شد عرصه رسانه یی حدی از توسعه یافتگی را تجربه کند. تعداد نشریات خبرگزاری ها، وبلاگ ها و... زیاد شد و همین می طلبید بررسی هایی انجام شود. همزمان با اینها بخش هایی از دانشگاه به سمت پژوهش های توسعه یی و کلان گرایش پیدا کردند و این هم کمک کرد این زمینه گسترده تر شود. زیاد شدن فارغ التحصیلان کارشناسی ارشد و دکترا در این زمینه هم مزید بر علت است، چون این دانش آموختگان بالقوه انسان های پژوهشگری هستند. به نظر من این دو عامل سبب شد به نسبت دهه های 60 و 70، گستردگی به نسبت زیادی در حوزه پژوهش های رسانه یی اتفاق بیفتد. از طرف دیگر کتاب های روش تحقیقی که در این زمینه هم ترجمه و تالیف شده به این کار کمک کرد.

- فکر نمی کنید در تمام این پروسه رد پای دولت بسیار دیده می شود و در مجموع دخالت دولت در حوزه آموزش و پژوهش در ایران بسیار زیاد است؟

در مجموع می شود گفت تصدی گری دولت در بخش پژوهش هم مثل سایر بخش های اداری دیگر زیاد است. معنی ندارد دولت خودش مثلاً در حوزه رسانه ها متولی پژوهش باشد، حال این تولی گری در مرکز مطالعات رسانه ها یا دفتر مطالعات و توسعه رسانه ها باشد یا پژوهشگاه فرهنگ و هنر و ارتباطات باشد، یا مرکز سنجش و برنامه ریزی صدا و سیما؛ همه اینها دولت هستند. ما الان تقریباً بخش خصوصی قوی که بتواند پژوهش های رسانه یی را انجام بدهد، نداریم. موسساتی شکل گرفته و گروه های پژوهشی راه افتاد ولی خیلی نحیف هستند. اینها کمک دولت را می طلبند. کاهش تصدی گری دولت یا بحث اصل 44 که الان مطرح است، اگر بخواهد اجرا شود، در این زمینه ها بسیار راحت تر است، یعنی اینکه دولت در واقع می تواند همه این کارها را در همه این حوزه ها به بخش خصوصی سفارش دهد و در این زمینه رقابت اتفاق بیفتد. جهاد دانشگاهی هم با اینکه نیمه خصوصی است مشکلاتی حتی برای تامین بودجه دارد. دولت در این عرصه ها باید کلاً مسائل را واگذار کند که به نظر من هنوز زمینه کامل این امر حداقل در ذهنیت مسوولان به وجود نیامده است.

- دلیل علاقه دولت به باقی ماندن در این حوزه چیست، در حوزه پژوهش که دولت چندان نمی تواند به صورت مستقیم ذی نفع باشد؟

در حقیقت خیلی هم این گونه نیست که ذی نفع نباشد. یعنی این ذهنیت هنوز در مسوولان شکل نگرفته پژوهشی که در بخش خصوصی یا دانشگاهی یا بخشی که منتقدان آن را انجام می دهند، به نفع آنها است. این ذهنیت خیلی مهم است با ذهنیت علمی مبتنی بر عقلانیت معطوف به هدف که اگر این ذهنیت شکل بگیرد، مدیر فکر کند برای برنامه ریزی و سیاستگذاری به پژوهش نیاز دارد و بخش خصوصی این پژوهش را بدون قصد و غرض انجام می دهد. منتها وقتی دولت متولی باشد، این امکان را دارد که سفارشی پژوهش ها را انجام دهد و حدی از لحاظ کردن نظر کارفرما در پژوهش اتفاق بیفتد. پژوهشگرانی هم هستند که برای رسیدن به درآمدهای بیشتر نگاه کارفرما را هم لحاظ بکنند تا بتوانند دوباره در این زمینه بهره مند شوند.

- می توانیم بگوییم این مساله ناشی از نگاه غیرتخصصی مسوولان است؟

بله. هم نگاه غیرتخصصی و هم نگاه غیرحرفه یی بسیاری از مسوولان که به دولت خاصی هم برنمی گردد، ذهنیتی شکل گرفته است که نگاه شان علمی و تخصصی و حرفه یی نیست که دانش و پژوهش و تحقیق می تواند بازخورد مستقیمی برای مدیریت داشته باشد و در سیاستگذاری ها کمک کند.

- دولت با این همه اصرار به ماندن در این حوزه، تاکنون توانسته است موفق عمل کند؟

حقیقت امر این است که نه. یعنی وقتی شما در بخش کلان نگاه کنید، می بینید عملکرد چندان موفقی نداشته است. منتها ممکن است در مواردی پژوهش های خوبی انجام شده باشد. این مساله هم به خود پژوهشگر یا مدیر مربوطه بستگی دارد و سیستماتیک نیست. تمام صحبت من این است که این روال سیستماتیک انجام نمی شود وگرنه ممکن است پژوهشکده یی هم مدیریت اش عقلانی و علمی عمل کند و هم پژوهشگری که با آنجا کار می کند این نگاه را داشته باشد و حداکثر بهره وری از آن پژوهشی که شاید دولتی هم باشد، انجام شود. منتها بحث بر سر نگاه کلان است. این نگاه کلان و سیستماتیک به سمت بخش خصوصی نرفته است. در نتیجه از این منظر می توانیم بگوییم تجربه نشان داده دولت نه برای پژوهش و نه برای سایر بخش های فعالیت های اجتماعی و اقتصادی هم نمی تواند متولی خوبی باشد.

- این حضور دولت به عنوان متولی پژوهش و آموزش چه آسیبی به دانشگاه ها می زند؟

در هر دو حوزه قاعده این است که اگر دولت کمبودی یا کاستی دارد، باید به دانشگاه سفارش دهد و این بودجه پژوهشی و آموزشی را به دانشگاه منتقل کند، کار را از دانشگاه بخواهد، نظارت دقیق داشته باشد و با برنامه ریزی که می کند، دانشکده های مختلف را به رقابت وادار کند تا بتواند کیفیت کار پژوهشی را بالا ببرد. این پروسه که در کشورهای خارجی هم انجام می شود و این روال پیش می رود، تاثیر مثبت داشته و ثابت کرده کارگشاست اما ما نتوانسته ایم این چرخه را مدیریت کنیم. می دانیم که دانشکده های ما آن پویایی لازم را ندارند و از طرف دیگر هم می دانیم دولت متولی خوبی در بخش پژوهش و آموزش نیست. می دانیم که دانشکده های ما آن پویایی لازم را ندارند و از طرف دیگر هم می دانیم دولت متولی خوبی در بخش پژوهش و آموزش نیست که منجر به سیاستگذاری های عمده بشود که دولت در این سه فاز می تواند با نظارت های خودش دانشگاه ها را وادار کند که پویایی بیشتری داشته باشند و رقابتی شکل بگیرد که در این رقابت بتواند کار پخته یی باشد.

- این نبود پویایی در دانشگاه ها به دلیل وجود مراکز موازی دولتی که خیلی کارها برای آنها راحت تر پیش می رود، نیست؟

الان سیکل معیوبی وجود دارد که این سیکل معیوب جایی باید شکسته شود. دانشگاه ها هنوز روحیه علمی کامل را در این موارد ندارند و روزآمد نشده اند. استادان و دانشکده ها فقط درگیر آموزش شده اند و از آموزش فراتر نرفته اند و چون آموزش هایشان خریدار بیرونی ندارد و کارفرمای رسانه یی پشتش نیست، در نتیجه با هر کیفیتی آموزش بدهند، انتقادی بر آنها نمی شود و دانشجو وقتی فارغ التحصیل می شود و از دانشگاه بیرون می آید ممکن است در رسانه یی مشغول شود یا خیر. بنابراین رسانه یی با دانشگاه قرارداد نبسته که آن را ملزم کرده باشد که مثلاً 20 دانشجوی فارغ التحصیل شده در حوزه رسانه به او بازگرداند و اگر این دانشجویان آموزش شان کامل نبود، آنها را بازخواست کنند. چون این اتفاق نمی افتد، در نتیجه دانشگاه هم آن پویایی لازم را نمی تواند پیدا کند. الان هیچ رسانه یی از لحاظ بحث تخصصی آموزش های رسانه یی و بحث های مربوط به رادیو و تلویزیون و مطبوعات با دانشگاه ها قراردادی ندارد که دانشکده ها برای آنها خبرنگار تربیت کنند. این سیکل درست وجود ندارد بنابراین دانشگاه برای خودش کار می کند. در مجموع این سیکل معیوب باعث شده از یک طرف ما دانشگاه روزآمد نداشته باشیم و از طرف دیگر در عرصه رسانه هم روزنامه نگارانی یا رسانه هایی که این جنبه های آموزش و پژوهش در آنها لحاظ شده باشد و مبتنی بر این یافته های تحقیقاتی شکل گرفته باشد، به وجود نمی آید.

- ضعف بودجه های اختصاص داده شده از طرف دولت چقدر در این ناکار آمدی ها سهیم است؟

خیلی. بخشی از این مدیریت دولتی هم به بودجه برمی گردد. دانشگاه نیاز به بودجه های تحقیقاتی دارد که در یکی دو سال اخیر کمی افزایش پیدا کرده، اما در مجموع بودجه پژوهشی در دانشگاه کم است. دستگاه های دولتی در بودجه یی که دارند دست شان بازتر است، برای همین اینها خودشان پژوهش هایی را انجام می دهند. بنابراین نفس این بودجه تاثیرگذار است، منتها ساز و کار هدایت آن به سمت دانشگاه و بخش خصوصی مشخص نیست. همین حدی که الان می گوییم کم است، اگر برنامه ریزی شود و به دانشگاه و بخش خصوصی داده شود و در مقابل آن پژوهش های هدفمندی از آنها خواسته شود که اگر به کار این بخش های دولتی نیامد دوباره به دانشگاه برگردد و اصلاح شود، وضع بسیار متفاوت می شود.

- من فکر می کنم بودجه سالانه دفتر مطالعات و توسعه رسانه ها برای پژوهش نزدیک به 30 میلیون تومان است، این مقدار بسیار کم نیست؟

حالا ممکن است کمی هم بیشتر باشد اما اگر 60 میلیون هم باشد، اتفاق خاصی نمی افتد. البته در چند سال اخیر قرار شده دفتر مطالعات و توسعه رسانه ها، بخش اصلی پژوهش در حوزه رسانه ها را انجام ندهد، بلکه پژوهشگاه فرهنگ و هنر و ارتباطات متولی این بخش باشد و مرکز، بخش کوچکی از گزارش های تحقیقاتی را انجام بدهد که مستقیماً به آموزش برمی گردد. منتها بحث من کلان تر است، یعنی خود دستگاه های ذی ربط که می توانند بودجه های پژوهشی رسانه یی داشته باشند، آن را به صورت سیستماتیک به دانشگاه هدایت کنند که این هدایت در حال حاضر اصلاً وجود ندارد.

- در برنامه های توسعه آمده است دولت باید پژوهش و آموزش را به بخش خصوصی واگذار کند، اما شکل گیری این مراکز که نام بردید، نشان می دهد حرکت دولت به این سمت نیست.

من فکر می کنم دولت به این سمت می رود که کارهای تصدی گری در حوزه آموزش و پژوهش را به سمت بخش خصوصی ببرد. به نظر می آید این روال شکل گرفته اما کند است. اما صرف اینکه این حوزه از کارهای دولتی به سمت بخش خصوصی برود، صرف این مساله مثبت نیست، بلکه باید آن ساز و کار مثبت تعریف شود و چرخه یی شکل بگیرد که باعث بازدهی مثبت بشود. این مساله شکل نگرفته است. شاید دستورالعملی هم بیاید که فلان بخش ها خصوصی شوند و دستگاه ها هم دو مرکز تحقیقاتی را پیدا کنند و بگویند به بخش خصوصی واگذار کردیم. هدف این است که اولاً به سمت دانشگاه برود و دوم هم میل به سمت تشکل ها و گروه های پژوهشی شناسنامه دار برود و از اینها به طور سیستماتیک برنامه بخواهند و در کل یک سیکل سازمانی شکل بگیرد وگرنه صرف اینکه دولت کارش را به بخش خصوصی واگذار کند که تجربه نشان داده این فرآیند درست شکل نمی گیرد و به کارکرد خودش نمی انجامد.

- در دوره مدیریت تان در دفتر مطالعات و توسعه رسانه ها، سعی کردید این شیوه را در چرخه کوچک تر هم عملی کنید؟

تا حدودی، ولی چون شخصی بوده ممکن است با تغییر مدیریت ها به حالت اول بازگردد. ما روال را بر این گذاشتیم که اولاً شورای پژوهشی از دانشگاه های مختلف باشند تا پژوهش ها به یک سمت نرود. خب طبیعی بود که یک گروه یا شخص خاصی نمی توانست آنجا پژوهش بگیرد. منتها چون خود مرکز بودجه پژوهشی زیادی نداشت، نمی توانست زیاد مانور بدهد و اصلاً بودجه کلان پژوهشی در دسترس اش نبود.

- معیار انتخاب پژوهش ها چه بود؟

ببینید ما یک اولویت های تحقیقاتی داشتیم که هر ساله اعلام می کردیم و هر کس می توانست موضوعی را انتخاب کند و طرح تحقیق اش را به شورا ارائه کند که به لحاظ علمی سنجیده می شد و در صورت پذیرش تحقیق انجام می گرفت.

-اولویت ها را معاونت پژوهشی وزارت ارشاد اعلام می کرد؟

بله، با تکیه بر برنامه های اداره های کل معاونت مطبوعاتی آن اولویت های تحقیقاتی شکل می گرفت.

- پس می توانیم بگوییم یک نگاه دولتی بر این پژوهش ها حاکم بوده؟

بله، چون موضوع ها مربوط به ادارات کل معاونت مطبوعاتی بوده و در این مساله شکی نیست. چون مرکز کوچکی بود که اصلاً قرار نبود تحقیقات توسعه یی انجام بدهد، قرار بود مسائل و مشکلات معاونت مطبوعاتی را مورد کنکاش قرار بدهد. در نتیجه نگاه معاونت روی این موضوعات بوده است. منتها تا اینجا به نظر من ایرادی ندارد؛ ایراد از آنجاست که ما این پژوهش ها را دربست به دانشگاه سفارش نمی دادیم که از دانشگاه کارنامه بگیریم بعد ببینیم این تحقیق ضعیف بوده یا قوی. پس از این جنبه می توان گفت دولتی بوده است.

- در مجموع در دوره مدیریت تان از عملکرد مرکز راضی بودید؟

باید ببینیم بیرون از آن مجموعه چه نمره یی داده می شود. آنجا تنها مرکز پژوهش نبود و مرکز انتشارات و آموزش هم بود و مجله تخصصی هم داشت، پس باید مجموعه آن را در نظر گرفت. منتها در حوزه پژوهش خیر، من شخصاً راضی نبودم. چون بودجه کافی هم نداشتیم که بتوانیم مانور بدهیم و بتوانیم گروه های مختلفی را در رابطه با بخش خصوصی تقویت کنیم چون بودجه کم بود، دست ما خیلی بسته بود.

- با این تفاسیر به نظر شما با توجه به اینکه می گوییم باید دانشگاه ها تقویت شوند و تولی دولت در این حوزه از بین برود. به نظر شما وجود این مرکز دیگر الزامی است؟

بله، وجودش الزامی است، اما از حیث هدایت و نظارت بر پژوهش ها در این حوزه، نه تولی گری. همه حرف من این است که شما به هر حال اگر بخواهید همه پژوهش های حوزه رسانه یی را کلاً به بخش خصوصی و دانشگاه واگذار کنید، چه کسی نظارت بکند، چه کسی باید از این پژوهش ها راهکار استخراج کند و آن را اجرایی کند، شکی نیست که این مرکز باید این کار را بکند، اما حرف این است که خود این مرکز نباید کار پژوهشی انجام دهد.

- بخش آموزش چطور؟

آموزش کلاً می تواند و باید هم منتقل شود. در برنامه ما هم بود، یعنی در برنامه توسعه ذکر شده بود که دولت بخش آموزش را کلاً باید به بخش خصوصی واگذار کند، برای فراهم کردن این موقعیت زمینه هایی را فراهم کردیم و آن هم اعطای مجوز به یکسری موسسات آموزشی و پژوهشی بود که آنها بتوانند در کنار دانشگاه متولی آموزش در حوزه رسانه باشند و روزآمد بشوند. قرار بود تا آخر برنامه پنج ساله هم حداقل 10 مرکز آموزشی به این صورت شکل بگیرد که فعلاً دو موسسه آموزشی پژوهشی رسانه یی مجوز فعالیت دارند.

- اگر بخواهید چند پژوهش مثمرثمر را در مرکز مطالعات و تحقیقات رسانه ها نام ببرید، کدام پژوهش ها را انتخاب می کنید؟

به نظر من یکی بحث سرشماری از فعالان و شاغلان مطبوعات و خبرگزاری هاست که چون پژوهش ملی بود و برای اولین بار اعلام شد که حتی چقدر کیوسک و دفتر نمایندگی مطبوعاتی وجود دارد و برای برنامه ریزی ها کار مهمی بود. پژوهش آسیب شناسی مطبوعات اعم از روزنامه ها و مجلات و نشریات استانی انجام شد که از لحاظ کارکردی و کاربردی برای ما مهم بود و ما توانستیم به وسیله آن برنامه های آموزشی را در استان ها به گونه یی جهت دهیم که آن ضعف ها و آسیب هایی را که ما شناسایی کرده بودیم، پوشش بدهد و به حرفه یی تر شدن و علمی شدن فرآیند انتشار نشریات محلی و حتی نشریات سراسری کمک کند. پژوهش وضعیت انتقاد در مطبوعات همچون تحقیق طولی است و فرآیند 15 ساله وضعیت انتقاد در ایران را نشان می دهد، از تحقیقات مثمرثمری است که انجام شده است.